بادگیر
بادگیر سازه‌ای بلند و برج مانند با دریچه‌هایی در قسمت بالایی است که در قسمت‌های مختلف خانه‌ها برای ایجاد تهویه در خانه ساخته‌می‌شد. بادگیرها نقش زیادی در خنک کردن هوا داشتند. کاربرد اصلی بادگیرها خنک نگه داشتن آب در آب‌انبارها بوده اما از آن جهت تهویه هوا، برای خانه‌های مسکونی، مساجد و سایر بناها نیز استفاده می‌شده.
مردم در مناطق گرمسیر و بیابانی، برای بهبود هوای منازل و مکان‌ها و ایجاد تهویه و هوای خنک، بادگیرها را ساختند. عملکرد بادگیرها هدایت کردن هوای بیرون به فضای داخلی ساختمان و خنک کردن و ایجاد هوای تازه در آن است.
بادگیرها سازه‌های تاریخی و سنتی ایرانی هستند که با بهره‌گیری از وزش باد و تغییر دمای هوا و هوایی که داخل ساختمان جریان دارد هوا را به صورت خود به خودی خنک می کنند. ساز و کار بادگیر بر پایه این دو بخش مهم انجام می شود:
- بیرونی: بخش بیرونی برجی راست گوشه و ۴ یا ۸ پهلو است که آسمانه آن با آجر و خشت بسته شده‌است. درون این بادگیر به نسبت شمار دهانه‌های بادگیر با تیغه‌های مورب به ۲ یا ۸ بخش تقسیم می شود.
- درونی: ناحیه درونی شامل هواکش و گذرگاههای باد است.
گرچه هدف ساخت و عملکرد بادگیرها یکی است اما در مناطق مختلف ممکن است با کمی تفاوت و در شکل های مختلف ساخته شوند. علت این تفاوت‌ها اختلافات اقلیمی و آب و هوایی است. به این معنی که اگر مکانی هوای گرم‌تر یا تابستانهای طولانی تری داشت، معماران قدیم ایران با ایجاد تفاوت در شکل و سازوکار بادگیر سعی می‌کردند تا میزان کارآمدی آن را چندبرابر کنند.
بادگیر علاوه بر ایران، در برخی دیگر از کشورهای خاورمیانه مانند افغانستان، پاکستان، امارات متحده عربی، اردن، بحرین، قطر، عراق، عمان، سوریه، کویت و مصر نیز ساخته و استفاده می‌شده.
زمانی که سرعت باد چندان زیاد نیست تهویه طبیعی هوا با استفاده از بادگیرها بر اساس پدیده خاصیت دودکش صورت می گیرد.
در زمان‌هایی که اصلا باد نمی وزد و هوا آرام است آجرهای سازنده برج در طول روز گرم می شوند و به صورت یک دودکش عمل میکنند. به این ترتیب باعث می‌شوند که هوای گرم از خروجی‌های برج خارج شود و هوای خنک تر از طبقات زیرین خانه به بالا کشیده شود. این فرآیند در هر ساعتی از شبانه روز ممکن است روی دهد اما در شب‌های تابستان که معمولا آرام هستند و بادی نمی‌وزد بیشتر رخ می دهد.
تاریخچه بادگیر در ایران
منابع دقیقی برای مشخص کردن زمان شکل گیری و ساخت بادگیرها برای اولین بار در دسترس نیست اما طبق تحقیقات انجام شده از زمان قرن اول هجری ایرانیان از ساز و کار بادگیر استفاده می‌کردند. قدیمی‌ترین بادگیر در ایران بادگیر مدرسه غیاثیه خرگرد و در قرن نهم هجری است.
بادگیر در شهرهای مختلف با نام های بادخون، بادخان، بادآهنگ، بادهنج، بادآهنج، بادغر، بادهلج نیز شناخته می‌شود.
بسیاری از جهانگردان بعد از سفر به ایران، در سفرنامه خود از بادگیر نام برده‌اند.
انواع بادگیر
بادگیرهای ایران به دسته‌های زیر تقسیم می شوند. نامگذاری این بادگیرها گاه بر اساس شکل و ساختار و گاه بر اساس نام شهری که این نوع بادگیرها را استفاده میکنند، صورت می‌گرفته:
- بادگیر اردکانی یا یک طرفه: در مناطقی که باد مطبوع فقط از یک جهت می وزد بادگیرها یک طرفه ساخته می شدند. این نوع بادگیرها نسبت به سایر بادگیرها تقریبا ساده و مقرون به صرفه‌تر بودند به همین دلیل می‌شد برای هر اتاق یک بادگیر ساخت. در شهرهای اردکان، طبس، میبد و عقدا نیز این نوع بادگیر دیده می‌شود. این نوع از بادگیرها کم ارتفاع و کوتاه تر از سایر بادگیرها هستند. در برخی شهرهای ایران که در مجاورت دریا قرار دارند نیز این نوع بادگیر ساخته می‌شد.
- بادگیر کرمانی یا دو طرفه: این نوع بادگیر از نظر معماری، ساده و تقریبا کوچک است و به دلیل دو طرفه بودن آن، به بادگیر دوقلو نیز شهرت دارد. کارایی این نوع بادگیر نسبت به نوع اردکانی دقیق‌تر است. بادگیر اغلب آب انبارها از نوع بادگیر کرمانی است.
- بادگير سه طرفه: اين بادگير انواع مختلف دارد كه به آن اِشكَم دريده (شکم دریده) نيز مي گويند. در این نوع بادگیر دیواری که رو به سمت باد مطبوع است را بزرگ‌تر و دهانه‌های بیش‌تری برای ورود هوا روی آن می‌ساختند. در صورت تغییر جهت وزش باد، دو سمت دیگر بادگیر باد را به سمت داخل هدایت می کردند.
- بادگیر یزدی یا چهار طرفه: از انواع دیگر بادگیرها بزرگ‌تر و معمولا چهارطرفه ساخته می‌شوند که به آن بادگیر چهار سو نیز گفته می‌شود. ارتفاع این نوع بادگیرها معولا زیاد است و از نظر معماری مشکل‌تر، پیچیده‌تر و البته زیبا‌تر هستند. عامل اصلی پدید آمدن این نوع بادگیر، وزش باد مطلوب از هر چهار طرف است. به مرور زمان تعداد وجوه این بادگیر به شش و هشت نیز افزایش یافت که بادگیر هشت طرفه باغ دولت آباد از زیباترین و بلندترین آن‌ها است.
اجزای ساخت بادگیر
این اجزا به ترتيب از پايين به بالا به این ترتیب اند:
- ستون
- دهانه
- تیغه‌ها
- سقف