روده تحریک پذیر

سندرم روده تحریک پذیر (Irritable Bowel Syndrome) یک اختلال گوارشی طولانی مدت است که می‌تواند سبب ناراحتی مداوم شود. با این‌که اکثر افراد آن را با علائم شدید حس نمی‌کنند، ولی این بیماری بسیار شایع است.

سندروم روده تحریک پذیر

اطلاعات بیماری
نام های دیگر:	کولون اسپاسمی، کولون عصبی، موکوس کولیتیس، شکم اسپاسمی
نشانه ها:	اسهال، یبوست، دردی شکم
دوره معمول شروع بیماری:	قبل از ۴۵ سالگی
دوره بیماری:	بلند مدت
علت(ها):	نامشخص
روش تشخیص:	علائم ونشانه‌های بیماری، مستثنی کردن سایر بیماری‌ها
روش های درمان:	حمایتی (تغییرات رژیمی، تداوی، پروبیوتیک، counseling)
فراوانی:	۱۰–۱۵٪ (جهان توسعه‌یافته) و ۱۵–۴۵٪ (جهانی)
پیش آگاهی:	امید به زندگی طبیعی

اما هنوز هم مبتلایان زیادی از وجود این سندروم اطلاعی ندارند و دردهای شکمی شدیدی را تحمل می‌کنند، بدون آن که بدانند مشکل از کجاست. با شناخت بیشتر و اطلاع از راه‌های کنترل سندروم روده تحریک پذیر، می‌توان علائم آن را بهبود بخشید.

این سندروم در زبان انگلیسی با (IBS) شناخته می‌شود و تقریبا یک بیماری مزمن به حساب می‌آید. با این حال، علائم آن طی سال‌ها تغییر می‌کند و بسته به شرایط مختلف می‌توان نشانه‌ها را کاهش داد. این بیماری می‌تواند در هر سنی به وجود بیاید و معمولا زنان را بیشتر از مردان تحت تاثیر قرار می‌دهد. سندروم روده تحریک پذیر بیماری خیلی خطرناکی محسوب نمی‌شود، ولی در صورت عدم توجه به آن، فرد مبتلا ممکن است مجبور شود دردهای شکمی زیادی را تحمل کند.

انواع روده تحریک پذیر

روده تحریک پذیر، بر اساس میزان اسهال و یبوست، به ۴ نوع اصلی زیر تقسیم‌بندی می‌شود:

روده تحریک پذیر همراه با یبوست (IBS-C)

روده تحریک پذیر همراه با اسهال (IBS-D)

روده تحریک پذیر همراه با اسهال و یبوست (IBS-M)

روده تحریک پذیر بدون اسهال و یبوست (IBS-U)

در برخی افراد IBS شروعی حاد دارد و پس از یک بیماری عفونی، همراه با یک یا چند علامت زیر آغاز می‌شود:

تب

تهوع

استفراغ

اسهال

کشت مدفوع مثبت (یعنی وجود مقادیر بالای باکتری در مدفوع)

که «سندرم IBS پس از عفونت» (IBS-PI) نامیده می‌شود.

ریسک فاکتورهای ابتلا به روده تحریک پذیر

در افراد مبتلا به این بیماری معمولا نشانه‌های زیر نیز مشترک هستند:

افسردگی

اضطراب فراگیر

خستگی مفرط

خطر ابتلا به IBS پس از عفونت حاد دستگاه گوارش شش برابر افزایش می‌یابد. سایر عوامل خطر عبارتند از:

سن کم

تب طولانی مدت

مصرف طولانی مدت آنتی‌بیوتیک و به هم خوردن فلور طبیعی باکتری‌های روده

نقص ژنتیکی در ایمنی ارثی و هومئوستازی اپی‌تلیالی

اضطراب و افسردگی طولانی مدت یا ناگهانی

علت

به طور کلی، علت قطعی ابتلا به بیماری روده تحریک پذیر هنوز مشخص نیست. ولی طبق نظر پژوهشگران، عوامل میکروبی ممکن است نقش اساسی داشته باشند. به نظر می‌رسد که میکروب‌های درگیر در گاستروانتریت عفونی، ممکن است بر روی سیستم ایمنی بدن موثر باشند و منجر به تغییرات طولانی مدت در روده شوند. همچنین عوامل دیگری نیز در پدید آمدن این بیماری نقش دارند که شامل موارد زیر می‌شوند:

رژیم غذایی

عوامل محیطی، مانند استرس

عوامل ژنتیکی

تغییرات هورمونی (مخصوصا در زنان)

نقص عملکرد در عضلاتی که غذا را از طریق بدن حرکت می‌دهند

عدم توانایی سیستم عصبی مرکزی در کنترل سیستم هضم

استرس و روده تحریک پذیر

بر اساس پژوهش‌های متعدد ارتباط بین مشکلات روحی و بیماری‌های روانپزشکی وسابقه آزار و ترومای کودکی در ابتلا به سندروم روده تحریک‌پذیر اثبات شده است. در بسیاری از افراد نیز استرس یا اضطراب باعث شروع حمله می‌شود. ارتباط اضطراب و استرس شدید و طولانی مدت همراه با سایر مشکلات مانند فیبرومیالژیا و سندرم خستگی مفرط، منجر به اختلال در سیستم کنترل استرس بدن خواهند شد.

پاسخ بدن به استرس، توسط زنجیره تغییراتی در فعالیت غدد هیپوتالاموس، هیپوفیز و فوق کلیوی و سیستم عصبی پاراسمپاتیک است که هر دو سیستم در بیماری IBS مختل می‌شوند.در دو سوم بیماران IBS، بیماری‌های روانپزشکی یا اضطراب فراگیر وجود دارند.

روده تحریک پذیر پس از عفونت

حدود ۱۰٪ از موارد مبتلا به روده تحریک پذیر پس از یک عفونت گوارشی حاد اتفاق می‌افتند. سم سیتولتال (CDT) تولید شده توسط باکتری در لوله گوارشی، موجب بروز واکنش سیستم ایمنی و تولید آنتی بادی علیه این سم می‌شود که با پروتئین وینکولین نیز واکنش می‌دهند. وینکولین یک پروتئین در سطح سلول‌های پستانداران است که در انقباض سلولی نقش دارد. اختلال در عملکرد این پروتئین حرکات روده‌ای را هم دچار مشکل می‌کند.

به نظر می‌رسد نقص‌ها و جهش‌های ژنتیکی مربوط به سیستم ایمنی ذاتی، سد اپیتلیال و همچنین استرس و اضطراب زیاد خطر ابتلا به IBS پس از عفونت را افزایش می‌دهند. IBS پس از عفونت معمولاً همراه با اسهال است. شواهد نشان می‌دهند که آزادسازی مقادیر بالایی از سیتوکین‌های ضد التهابی (مولکول‌های ضد التهابی سیستم ایمنی)، طی یک عفونت داخلی موجب افزایش نفوذپذیری دیواره روده و انتقال باکتری‌ها از بافت سد اپی‌تلیالی می‌شوند که سبب آسیب جدی به بافت‌های ناحیه و ناهنجاری‌های مزمن روده در افراد حساس خواهد شد.

در هر صورت افزایش نفوذپذیری روده، فارغ از وجود یا عدم وجود عفونت، ارتباط زیادی با ایجاد IBS دارد. ارتباط بین افزایش تکثیر باکتری‌های روده کوچک و «سوءجذب گوارشی گرمسیری» یا «اسپروی گرمسیری» (Tropical Sprue) به عنوان یکی از علل IBS پس از عفونت پیشنهاد شده است.

فلور میکروبی روده

برخلاف روده بزرگ که سرشار از باکتری‌های مختلف به عنوان فلور طبیع است، روده کوچک ارگانیسم‌های بسیار کمتری دارد. «نشانگان رشد بیش از اندازه باکتری در روده باریک» (Small Intestine Bacterial Overgrowth) که به اختصار «SIBO» گفته می‌شود، در بیماران روده تحریک پذیر بیش از افراد سالم وجود دارد. SIBO در IBS همراه با اسهال شایع‌تر است اما در IBS همراه با یبوست نیز دیده می‌شود.

نشانه‌های SIBO عبارتند از:

نفخ

درد شکم

اسهال یا یبوست

IBS ممکن است نتیجه تعامل غیرطبیعی سیستم ایمنی بدن با میکروبیوتای روده و در نتیجه، پروفایل سیگنالینگ غیرطبیعی از سیتوکین‌ها باشد. در روده بیماران IBS، باکتری‌های خاصی مانند پروتئوباکتر‌ها، باکتروئید‌ها و فیرمیکوتس‌ها نسبت به افراد سالم بیشتر و اکتینوباکتریوم‌ها، بیفیدوباکتریوم‌ها و لاکتوباسیلوس‌ها کمتر هستند.

در روده انسان، برخی از راسته‌های باکتریایی مانند فرمیکوتس‌ها و باکتروئید‌ها مقدار بالاتری از سایر باکتری‌ها دارند که در بیماران IBS هر دو راسته کاهش کلی نشان می‌دهند.

پروتوزوآ

عفونت‌های ناشی از برخی انگل‌های پروتوزوآ مثل بلاستوسیستیس هومینیس (عامل بیماری بلاستوسیستوز)، علائم متعددی ایجاد می‌کند که شبیه به IBS هستند. از سال 2017 شواهد نشان می‌دهند که وجود کلنی بلاستوسیستیس بیشتر در افراد مبتلا به IBS وجود دارد و یک ریسک فاکتور احتمالی برای ایجاد این سندرم است. «دياﻧﺘﺎﻣﻮبا فراژیلیس» (Dientamoeba fragilis) هم به عنوان یکی از ارگانیسم‌های احتمالی مؤثر، مورد مطالعه پژوهشگران است اگرچه در افراد سالم هم دیده می‌شود.

ویتامین دی

کمبود ویتامین دی در مبتلایان به سندرم روده تحریک پذیر شیوع بالاتری از افراد سالم دارد. ویتامین D در تنظیم عوامل محرک IBS از جمله میکروبیوم روده، فرآیندهای التهابی و پاسخ‌های ایمنی و همچنین عوامل روانی و اجتماعی نقش دارد.

عوامل ژنتیکی

جهش‌های ژن SCN5A در تعداد کمی از بیماران روده تحریک پذیر، خصوصا انواع همراه با یبوست دیده می‌شود. این جهش با تأثیر بر برخی کانال‌های سدیمی خاص به نام کانال Nav1.5، در سلول‌های ماهیچه صاف روده بزرگ و «سلول‌های ضربان‌ساز» (Pacemaker Cells)، به اختلال در عملکرد حرکتی روده منجر می‌شود.

علائم

تغییر در عادات روده

درد و گرفتگی شکم (که اغلب پس از دفع مدفوع کاهش می‌یابد)

احساس خالی نبودن روده پس از دفع مدفوع

عبور مخاط از راست روده

تورم یا نفخ شکم

نیاز ناگهانی و فوری به توالت

این علائم اغلب بعد از غذا بدتر می‌شوند، همچنین ممکن است تا چندین روز شدید باشند و بعد از آن بهبود یابند یا به طور کامل رفع شوند. به علاوه، نشانه‌های سندروم تحریک پذیر در افراد مختلف فرق دارد. آنها اغلب با برخی علائم گوارشی دیگر شباهت دارند و می‌توانند قسمت‌های مختلف بدن را تحت تاثیر قرار دهند. نشانه‌های دیگری نیز وجود دارند که نسبت به علائم قبلی در افراد کمتری دیده می‌شوند، این‌ها عبارتند از:

تکرر ادرار

هالیتوز یا بوی بد دهان

سردرد

درد مفصل یا عضله

خستگی مداوم

رابطه جنسی دردناک یا دیس پارونی در زنان

قاعدگی‌های نامنظم

اضطراب و افسردگی (اغلب به دلیل ناراحتی و خجالت از بیماری اتفاق می‌افتد)

غذاهای مضر برای مبتلایان

یکی از مهمترین عواملی که به بهبود مبتلایان به سندروم روده تحریک پذیر کمک می‌کند، رعایت رژیم غذایی است. برخی از نوشیدنی‌ها و خوراکی‌ها محرک اصلی این بیماری هستند و باید تا حد امکان از آن‌ها دوری کنید. علائم بیماری اغلب پس از مصرف برخی از محصولات مانند شکلات، شیر یا الکل بدتر می‌شوند و ممکن است باعث یبوست یا اسهال شوند. برخی از میوه‌ها، سبزیجات و نوشابه‌های گازدار باعث ایجاد نفخ و ناراحتی می‌شوند.

افراد مبتلا به بیماری روده  تحریک پذیر باید تا حد امکان از مواد غذایی زیر که باعث نفخ می‌شوند اجتناب کنند:

لوبیا

کرفس

پیاز

هویج

کشمش

موز

زردآلو

آلو خشک

جوانه بروکسل

شیرینی

محصولات لبنی

آدامس بدون قند

محصولات و نوشیدنی‌های حاوی کافئین

رژیم غذایی مناسب برای مبتلایان

مدیریت مصرف فیبر

به اکثر مبتلایان سندروم روده تحریک پذیر پیشنهاد می‌شود که میزان فیبر دریافتی خود را افزایش دهند. سطح متعادل فیبر در رژیم غذایی می‌تواند به هضم سالم کمک کند.

مکمل‌های پروبیوتیک

مصرف پروبیوتیک‌ معمولا به اکثر مبتلایان کمک می‌کند. پروبیوتیک‌ها باکتری‌های مفیدی هستند که باعث سلامت روده می‌شوند. البته، ممکن است فرد بلافاصله پس از مصرف مکمل، اثرات آن را احساس نکند. بنابراین باید در چندین هفته مصرف شود تا در بلند مدت بتوان اثرات مثبت آن را بررسی کرد.

یادداشت عادات غذایی

تغییر در عادات غذایی می‌تواند به کنترل علائم کمک کند و در واقع هیچ رژیم ثابتی برای همه‌ بیماران وجود ندارد. بنابراین، ممکن است فرد برای یافتن یک رژیم غذایی راحت و سازگار، نیاز به گذراندن مراحل آزمایش و خطا را داشته باشد. ثبت عادات و تغییرات غذایی به شما کمک می‌کند تا متوجه شوید که کدام یک از مواد غذایی و نوشیدنی‌ها، موجب تحریک این بیماری می‌شوند و کدام یک مفیدند. در نتیجه خیلی راحت‌تر می‌توانید وعده‌های غذایی خود را میل کنید.

درمان

در حال حاضر هیچ درمان خاصی برای این بیماری وجود ندارد. با این حال، اگر فرد مبتلا از عوامل محرک دوری کند، رژیم غذایی مناسبی داشته باشد و به توصیه‌های پزشک خود عمل کند، به طور قابل توجهی می‌تواند عوامل بیماری را کاهش داده و از پیشرفت آن جلوگیری کند. بهتر است بگوییم که این درمان‌ها در کاهش علائم و بهبود کیفیت زندگی موثرند. از این‌رو در ادامه موارد مختلفی را به شما معرفی می‌کنیم که برای این بیماری مفیدند:

مدیریت رژیم غذایی

اجتناب از مصرف برخی از آدامس‌ها، غذاهای رژیمی و شیرینی‌های بدون قند (به دلیل ایجاد اسهال)

مصرف بیشتر غذاهایی با پایه جو دوسر برای کاهش گاز یا نفخ شکم

محدود کردن مصرف الکل

اجتناب از مصرف نوشابه‌های گازدار و نوشیدنی‌های خیلی شیرین

محدود کردن مصرف برخی میوه‌ها و سبزیجات

نوشیدن حداقل 8 فنجان آب در روز

پرهیز از مصرف گلوتن

همچنین در نظر داشته باشید که هر 3 وعده‌ی غذایی، باید در برنامه‌ روزانه شما باشند و هیچ وعده‌ای حذف نشود. به علاوه، غذای خود را هر روز در یک زمان مشخص آماده کنید. از تند غذا خوردن دوری کرده و آن را بدون عجله و آرام میل کنید.

کربوهیدارت

در رژیم غذایی مفید برای کنترل این سندرم، کربوهیدرات‌های مختلف که در روده کوچک قابل جذب نیستند، فروکتوز و لاکتوز محدودیت مصرف دارند. نشان داده شده است که کاهش فروکتوز باعث کاهش علائم IBS در افراد مبتلا به سوءجذب فروکتوز می شود. الیگوسکاریدها، دی‌ساکاریدها، مونوساکاریدها و پلیول‌های قابل تخمیر به خوبی در روده کوچک قابل جذب نیستند و توسط باکتری‌های ابتدای روده بزرگ و انتهای روده باریک، تخمیر و منجر به تولید گاز و در نهایت نفخ شکم می‌شوند.

این ترکیبات غذایی اگرچه عامل ایجاد سندرم روده تحریک پذیر نیستند اما در مبتلایان شدت علائم و تعداد حملات را افزایش می‌دهند. رعایت چنین رژیم غذایی در کوتاه مدت علائم گوارشی را کاهش می‌دهد اما حذف کامل آن‌ها در طولانی مدت توصیه نمی‌شود چون منجر به کاهش باکتری‌های مفید روده و تغییر فلور میکروبی طبیعی آن خواهد شد.

گلوتن

از طرفی  یکی دیگر از مواد غذایی که تأثیر مثبت در کاهش علائم IBS دارد گلوتن است. در بیماری سلیاک نیز کاهش مصرف تمام این ترکیبات نشانه‌ها را کمتر می‌کند. افتراق سلیاک و IBS اهمیت فراوانی دارد چون اگر سلیاک به موقع تشخیص داده و درمان نشود، باعث عوارض شدید از جمله احتمال ابتلا به برخی انواع سرطان خواهد شد.

فیبر

برخی تحقیقات نشان می‌دهند که مصرف مکمل فیبر در کاهش نشانگان روده تحریک پذیر اثر دارد. در افراد مبتلا به IBS همراه با اسهال، فیبر با حجیم شدن در روده و جذب آب به بهبود اسهال کمک می‌کند. و در بیمارانی که یبوست دارند، مصرف آب بیشتر همراه با فیبر منجر به رفع یبوست خواهد شد. اما به نظر نمی‌رسد که فیبرهای نامحلولی همچون سبوس گندم در این مورد مؤثر باشند و مکمل چنین فیبرهایی علائم را بدتر می‌کند.

کنترل اضطراب و استرس

انجام تمرینات آرام‌سازی ذهن، از جمله مدیتیشن

فعالیت‌هایی مانند یوگا

داشتن ورزش بدنی منظم

مراجعه به مشاوره یا روانشناس

مصرف دارو

داروهای ضد اسپاسم: جهت کاهش درد عضلات روده و گرفتگی شکم

داروهای ملین: جهت رفع یبوست

داروهای ضد تحریک: جهت کاهش علائم اسهال

آلوسترون: موثر در اسهال

آمیتیزا: موثر در یبوست

ریفاکسیمین و آنتی بیوتیک: کاهش اسهال

الوکسادولین: جهت مصرف در موارد بسیار شدید و پیشرفته

درمان روانشناختی

گاهی این دردها بسیار شدید شده و افراد را از نظر ذهنی هم دچار مشکل می‌کنند. در این مواقع تمرینات ذهنی و فیزیکی نیز توصیه می‌شوند تا در کاهش دردهای جسمی و روانی موثر باشند:

هیپنوتیزم درمانی: این کار می‌تواند به تغییر نحوه‌ پاسخ دادن ذهن ناخودآگاه به علائم جسمی، کمک کند.

درمان شناختی-رفتاری (CBT): این مورد به افراد کمک می‌کند تا از طریق تکنیک‌های آرام‌سازی و نگرش مثبت، استراتژی‌های متفاوتی را برای مقابله با شرایط اتخاذ کنند.

ورزش: فعالیت بدنی همچنین می‌تواند به کاهش علائم در برخی افراد کمک کند. البته حتما باید نوع ورزش و شدت آن را با توصیه پزشک انتخاب کنید.

بیماری های مرتبط

یبوست: فرد دچار درد معده، ناراحتی، نفخ، تاخیر در مدفوع، مدفوع سفت یا برآمده می‌شود.

اسهال: احتمال ایجاد درد معده، نیاز فوری به توالت، حرکات روده‌ای بسیار مکرر یا مدفوع آبکی، وجود دارد.

مدفوع متناوب: در این حالت فرد هم یبوست و هم اسهال را تجربه می‌کند.

تشخیص

هیچ آزمایش یا عکس‌برداری ویژه‌ای برای تشخیص دقیق و افتراقی این سندرم وجود ندارد و تشخیص باید بر اساس نشانه‌ها و توجه به علائم افتراقی برای تمایز آن از سایر بیماری‌ها با نشانه‌های مشابه انجام شود. انجام آزمایشات معمولا توصیه نمی‌شود. بسیاری از پزشکان برای تشخیص از شاخص Roma کمک می‌گیرند. اما هیچ معیاری که فقط براساس علائم باشد، برای تشخیص IBS به اندازه کافی دقیق نیست. از جمله معیارهای خطر، موارد زیر هستند:

سن بالاتر از ۵۰

کاهش وزن

وجود خون در مدفوع

کم خونی فقر آهن

سابقه خانوادگی سرطان روده بزرگ

بیماری سلیاک

بیماری التهابی روده

آزمایشات تشخیص افتراقی IBS

این آزمایش‌ها برای تشخیص IBS از سایر بیماری‌هابا علائم مشابه انجام می‌شوند:

تست مدفوع: بررسی میکروسکوپی و بافتی مدفوع برای تشخیص عفونت

آزمایش خون: شامل آزمایش کامل خون، شاخص‌های کبدی، سرعت رسوب گلبول قرمز و تست سرولوژی برای تشخیص سلیاک

سونوگرافی شکم: برای افتراق سنگ صفرا و دیگر بیماری‌های صفراوی

اندوسکوپی و بیپسی: برای افتراق بیماری زخم پپتیک، بیماری سلیاک، بیماری التهابی روده و سرطان‌ها

تست تنفس هیدروژن: برای افتراق سوءجذب فروکتوز و لاکتوز

پیشگیری

از آنجا که هیچ دلیل شناخته شده‌ای برای سندروم روده تحریک پذیر وجود ندارد، نمی‌توانید از آن پیشگیری یا اجتناب کنید. بنابراین هر زمان که متوجه این علائم شدید، برای جلوگیری از پیشرفت آن‌ها اقدام کنید. پزشک می‌تواند با یک برنامه غذایی سالم به شما کند. در نتیجه پس از چند هفته یا چند ماه، متوجه بهبود چشمگیر خود خواهید شد.