پزشک

پزشک یا دکتر (به فرانسوی: docteur) و (به انگلیسی:Doctor یا Physician) در دانش پزشکی، کسی است که به حرفه پزشکی، که برگرداندن سلامت انسان از طریق مصاحبه با بیمار، مطالعه، تشخیص و درمان بیماری یا آسیب‌دیدگی است، می‌پردازد.

پروفسور مجید سمیعی؛ پزشک و جراح مغز و اعصاب ایرانی

این مهارت به دانش کافیِ آکادمیک مانند آناتومی، فیزیولوژی و فارماکولوژی، شناخت بیماری‌ها و درمان آنها نیاز دارد. در گذشته برای این حرفه کلمات «حکیم» و «طبیب» به کار گرفته می‌شد.

تاریخچه

پزشکی شاخه‌ای از علوم سلامت و یک دانش کاربردی است که هدف آن حفظ و ارتقاء تندرستی، درمان بیماری‌ها و بازتوانی آسیب دیدگان (مانند فیزیوتراپی افراد فلج) می‌باشد. این هدف با شناخت بیماری‌ها، تشخیص و درمان و جلوگیری از بروز آنها به انجام می‌رسد.

دانش پزشکی بر روی طیف وسیعی از رشته‌ها شامل فیزیک و زیست‌شناسی تا علوم اجتماعی، مهندسی و علوم انسانی بنا شده است. امروزه هدف دانش پزشکی استفاده از فناوری‌ها و استدلال قیاسی برای رسیدن به راه‌حل مشکلات بالینی است. اکتشافات در باب ماهیت ژن‌ها و سلول‌ها دریچه‌ای برای تعریف فیزیولوژی بر مبنای این بصیرت فیزیولوژیکی راه را برای درک بهتر فرایندهای پیچیده بیماری‌ها و رویکردهای نو درمانی فراهم کرده است. تلاش بشر برای درمان بیماری‌ها و آسیب‌ها از دوران پیش از باستان وجود داشته و در دوران باستان نیز در کنار مذهب و گاه به عنوان بخشی از آن بوده است. در یونان باستان پزشکانی چون بقراط، پزشکی را به عنوان دانش و فنی مجزا مطرح کردند و بنیانگذاران راهی بودند که بعدها توسط پزشکانی همچون ابن‌سینا و رازی طی شد.

در رنسانس با بهره‌گیری از روش علمی پزشکی، پیشرفت‌های قابل توجهی رخ داد. از قرن 19 آنچه به عنوان پزشکی مدرن شناخته می‌شود، بنیان گذاشته شد. در اواخر قرن بیستم و دوران معاصر دانش ژنتیک رویکرد نسبت به درمان و بیماری‌ها را دچار تحولی جدی کرد.

ریشه‌ی واژه‌ی پزشک در تمدن ایران باستان:

واژه‌ی اوستایی «بَئِشَه زَه» به معنی آسیب زدا و «بَئِشَه زو» به معنی آسیب زدایی است. واژه‌ی «بئشه زه» بعد ها در زبان پارسی میانه به صورت «بَئِشَه زَک» و در زبان پارسی نو به صورت «بَجِشک» و سپس به صورت «پزشک» تلفظ شده است.

نخستین پزشک آریایی در اوستا، که کهن ترین متن باستانی ایران است، با نام «تریتا» (thrita) معرفی شده است که واژه‌ی انگلیسی (treat) به معنی درمان، از ریشه‌ی همین واژه است.

پزشکی

سلامتی در بهره‌وری اجتماع و کیفیت زندگی، منجر به تأسیس موسسات و قوانین شده است تا مسائلی همچون تحصیل و مجوزدهی به پزشکان تا نحوه استفاده از بودجه‌های درمانی در کشورها، قانونمند و تنظیم شوند؛ لذا سازمان‌های پزشکی در کشورهای مختلف برای سازماندهی و قانونمندسازی فعالیت‌های پزشکی تأسیس شده‌اند. 

در حرفه پزشکی، پزشکان با استفاده از قضاوت بالینی، بیمار را جهت تشخیص، درمان و پیشگیری از بیماری ارزیابی می‌کنند. در عملکرد بالینی معمولاً مراحل شرح حال، معاینه فیزیکی، تهیه فهرست مشکلات، مشخص کردن تشخیص‌های افتراقی، بررسی‌ها (شامل آزمایش‌ها و تصویربرداری و غیره)، رسیدن به تشخیص و در آخر درمان انجام می‌شود.

پیشرفت‌های روزمره علم و گسترش قابل توجه دامنه دانش پزشکی و شناخت بشر از بیماری‌ها منجر به تخصصی شدن پزشکی و تقسیم آن به رشته‌های مختلف شده است. با این حال کماکان ارائه خدمات پزشکی در بیشتر جوامع از سطح مراقبت‌های اولیه بهداشتی، با تمرکز روی عملکرد پزشکان عمومی و پزشکان خانواده شروع می‌شود و بسته به نیاز در سیستم ارجاع بیماران به سطوح دوم و سوم، که خدمات پزشکی تخصصی‌تر را ارائه می‌دهند، ارجاع می‌شوند.

پزشکی مدرن با انتقاداتی هم مواجه است از جمله عدم دسترسی مناطق محروم و طبقه کم درآمد بعضی جوامع به خدمات پزشکی گران قیمت که در این راه سازمان‌هایی همچون سازمان جهانی بهداشت با تعیین سیاست‌های جهانی و ایجاد مسئولیت در کشورها و سیاستمداران نسبت به سلامت سعی در رفع این نقیصه را دارند.

وظایف

تشخیص بیماری‌ها

پزشک بر اساس دانش خود که از دانشگاه و مطالعه کتاب‌های تخصصی پزشکی به دست آورده و تجارب تشخیص‌ ها و معالجه های قبلی، نسبت به تشخیص بیماری مریض اقدام می‌کند. پزشک در بسیاری از اوقات برای تشخصی بیماری از آزمایشات پزشکی و عکس برداری نیز بهره می‌گیرد.

توصیه‌های درمانی

گاهی ممکن است پزشک فارغ از تجویز دارو، تنها نسبت به ارائه توصیه‌های کلی اقدام نماید.

تجویز دارو

تجویز دارو از جمله وظایف تخصصی پزشک است و مسئولیت زیادی را برای پزشک به همراه دارد و باید بسیار با دقت، و در چارچوب قوانین و مقررات مربوطه، توسط وی صورت پذیرد.

انجام جراحی‌ها (در صورت داشتن تخصص مرتبط)

در صورتی که یک پزشک دارای تخصص و مجوز انجام عمل جراحی باشد، عمل جراحی نیز انجام می‌دهد.

ارجاع بیمار به متخصصان دیگر

پزشکان عمومی در برخی از اوقات بعد از ویزیت اولیه بیمار خود، در صورتی که از تشخیص خود اطمینان کافی نداشته باشند، او را به پزشکان متخصص و یا فوق تخصص معرفی می‌کنند. در برخی موارد نیز بیماری مراجعه کننده از حیطه تخصصی پزشک متخصص خارج است و برای تشخصی و درمان بهتر او را نزد متخصص مربوطه معرفی می‌کند.

مسئولیت‌ها

زمانی که سخن از مسئولیت پزشک است، منظور تعهد پزشک در قبال ضرر رساندن به بیمار است. در واقع مسئولیت یک پزشک هم از حیث اخلاقی و هم از حیث حرفه‌ای مورد بررسی قرار گرفته که می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

• عمد

• خطا

• تخلف از اذن بیمار

• تخلف از اذن ولی بیمار

• ترک معالجه

• معالجات ممنوع

• مخالفت با اصول پزشکی

• افشای اسرار بیمار

تعهد پزشک در کشورمان با توجه به قانون مجازات اسلامی مصوب سال ۱۳۹۲ مبتنی بر این است که اصولا تعهد پزشک، تعهد به وسیله است نه به نتیجه. یعنی پزشک به موجب قانون متعهد است که بیمار را با رعایت موازین پزشکی مداوا کند و کوشش و مهارت خود را برای درمان او به کار برد، اما نتیجه یا همان درمان قطعی بیمار مورد تعهد و در اختیار او نیست.

انواع

پزشک خانواده

بسیاری از پزشکان عمومی با گذراندن دوره‎های آموزشی ویژه به‎ عنوان پزشک خانواده فعالیت می‏کنند. درحالی ‎که بسیاری از تخصص‎های پزشکی بر تشخیص و درمان ارگان‎های خاصی از بدن تمرکز دارند، پزشک خانواده قابلیت آن را دارد که نگاه کلی به بیماران در هر سنی داشته باشد.

پزشک متخصص داخلی

پزشک متخصص داخلی نسبت به پزشک عمومی، به دلیل گذراندن ۴ سال دوره رزیدنتی، نگاه تخصصی‎ تری به وضعیت بیمار دارد. بنابراین اگر علائم شما شدیدتر یا غیر قابل کنترل است، بهتر است به ‏جای پزشک خانواده به پزشک متخصص داخلی مراجعه کنید. این شاخه پزشکی دارای رشته‎ های فوق تخصصی مانند گوارش و کبد، خون و آنکولوژی، کلیه، روماتولوژی، غدد، ریه و قلب و عروق است.

پزشک متخصص اطفال و کودکان

این گروه از پزشکان علاوه ‎بر قابلیت تشخیص و درمان بیماری‏های مربوط به نوزادان، کودکان و نوجوانان می‎توانند در زمینه واکسیناسیون، غربالگری و جراحی کودکان مشاوره لازم را ارائه دهند. امروزه رشته ‏های فوق تخصصی زیادی مانند خون و سرطان کودکان، ایمنولوژی و آلرژی کودکان، کلیه کودکان، گوارش کودکان و عفونی کودکان وجود دارد.

پزشک متخصص اطفال و کودکان به علاوه می‎تواند به تسکین درد بیماران در بخش‎ مراقبت‎های ویژه (ICU) و به همراه پزشک متخصص اورژانس به احیای قلبی ریوی، لوله ‎گذاری، کنترل درد و حتی آماده کردن فوری بیمار برای جراحی کمک کند.

پزشک استخوان و مفاصل

این گروه از پزشکان می‎توانند به شما در زمینه تشخیص و درمان انواع بیماری‎های مربوط به سیستم اسکلتی عضلانی که شامل عضلات، استخوان، مفصل، غضروف، رباط و تاندون است کمک زیادی کنند. دکتر استخوان و ارتوپدی امکان جراحی نیز دارد و در صورت شکستگی شدید استخوان، بیرون‏زدگی دیسک، نیاز به تعویض مفصل لگن یا زانو و پارگی تاندون حتما اقدامات لازم را خواهد کرد.

پزشک خون

پزشک خون یا همان دکتر هماتولوژی و انکولوژی کسی است که در تشخیص و درمان از بیماری‎های خون تخصص دارد. این بیماری‎ها اصولا شامل اختلالات سرطانی و غیر سرطانی هستند که بر روی اجزای خون مانند گلبول‏های سفید و قرمز و پلاکت‎ها یا ارگان هایی که آن‎ها را تولید می‎کنند، از جمله مغز استخوان، غدد لنفاوی و طحال، تأثیر می‌گذارند. در صورت ابتلا به اختلالات انعقادی مانند هموفیلی، تالاسمی، انواع کم‎ خونی، اختلالات انسدادی مانند ترومبوز ورید عمقی، اختلالات ژنتیکی خون مانند بیماری سلول داسی شکل و انواع سرطان به‎ خصوص سرطان خون باید به متخصص خون مراجعه کنید.

پزشک آزمایشگاه و تصویربرداری

یکی از مهم‌ترین راهکارها برای کمک به تشخیص دقیق در انواع تخصص های پزشکی، انجام آزمایشات مختلف مانند آزمایش خون یا ادرار و تصویربرداری‎هایی مانند عکسبرداری با اشعه ایکس، سونوگرافی، سی تی اسکن و ام آر آی (MRI) بر روی بیمار است. دکتر آزمایشگاه در زمینه آزمایشات مربوط به میکروبیولوژی، ایمونولوژی، هماتولوژی، بیوشیمی، که به تجویز پزشک باید برای انجام آن‌ها اقدام کنید، می‎تواند به شما کمک کند. در کنار آن این پزشک متخصص رادیولوژی است که در زمینه انجام انواع تصویربرداری با تجهیزات پزشکی خاص موثر خواهد بود.

پزشک آلرژی، اختلالات تنفسی و ریه

این مورد از انواع تخصص های پزشکی، اصولا با پیشگیری، تشخیص و درمان آلرژی، بیماری‌های دستگاه تنفسی و اختلالات سیستم ایمنی بدن بزرگسالان و اطفال سروکار دارد. بنابراین در صورت ابتلا به بیماری‌های شایعی مانند آسم، آلرژی غذایی و دارویی، آلرژی پوستی، بیماری‎های ریه، نقص ایمنی و خودایمنی بهتر است به متخصص ریه و دستگاه تنفسی مراجعه کنید.

پزشک جراحی

در گذشته، جراحان عمومی برای جراحی اغلب ارگان‎های بدن اقدام می‎کردند؛ اما امروزه با پیشرفت علم و ظهور دستگاه‎های تخصصی ‎تر عملکرد آن‌ها محدود به جراحی ‎های شکمی (دستگاه گوارش)، پستان و تیروئید شده است. به‎ همین ‎دلیل شما باید برای جراحی نواحی دیگر بدن خود به یکی از پزشکان فوق تخصص جراحی با گرایش‎های جراحی توراکس یا قفسه سینه، جراحی قلب بای‎پس قلبی، جراح عروق محیطی و تروما، جراحی ترمیمی و سوختگی یا پزشکان متخصص با قابلیت جراحی استخوان و مفاصل (ارتوپدی)، جراحی کلیه و مجاری اداراری و تناسلی (اورولوژی)، جراحی مغز و اعصاب، جراحی زنان و زایمان و جراحی گوش و حلق و بینی مراجعه کنید.

پزشک چشم پزشکی

پزشکان این مورد از انواع تخصص های پزشکی، کاملا امکان تشخیص، درمان و حتی جراحی چشم (مانند پیوند قرنیه و انواع لیزردرمانی) را دارند. بنابراین اگر به دوبینی، انحراف چشم، رتینوپاتی دیابتی، آب ‎مروارید و انواع دیگر اختلالات بینایی مبتلا هستید در اولین فرصت باید به متخصص چشم پزشکی مراجعه کنید.

پزشک معده و گوارش

دستگاه گوارش شما ارگان‎های زیادی شامل غدد بزاقی، زبان، اپیگلوت، حلق، مری، معده، روده کوچک، روده بزرگ، راست روده، مقعد، کبد، کیسه صفرا و لوزالمعده دارد و در صورت بروز آسیب به هرکدام باید به متخصص معده و گوارش مراجعه کنید. از بیماری‎های رایج دستگاه گوارش می‎توان به رفلاکس اسید معده به مری، بیماری سلیاک، سندرم روده تحریک‏پذیر (IBS)، بیماری‏های کبدی مثل هپاتیت C و سنگ صفرا اشاره کرد. گوارش یکی از رشته‎ های فوق تخصصی رشته داخلی است.

پزشک دهان و دندان

دکتر دهان و دندان یا همان دندانپزشک، به ‏عنوان یکی از انواع تخصص های پزشکی در حوزه تشخیص و درمان بیماری‏های مربوط به دهان و و دندان فعالیت می‎کند. اصولا پس از گذراندن دوره عمومی، دندانپزشکان برای آموزش در یکی از دوره ‎های تخصصی مانند جراحی فک و دهان، درمان ریشه، ارتودنسی و ارتوپدی دندان و آسیب‏شناسی فک و دهان اقدام می‏کنند. در صورت نیاز به کاشت یا ایمپلنت دندان، عصب‎کشی، درمان بیماری لثه و جراحی اصلاح فک می‏توانید به آن‎ها مراجعه کنید.

پزشک روانپزشکی و دکتر روانشناسی

بخش زیادی از مشکلات جسمی شما ناشی از اضطراب مزمن و مشکلات روانی است. بنابراین با شروع روند درمان تحت نظر دکتر روانپزشکی یا دکتر روانشناسی وضعیت شما تحت کنترل قرار خواهد گرفت. برخلاف دکتر روانشناسی که فقط امکان مشاوره روانی را دارد، دکتر روانپزشکی مشکلات عاطفی و رفتاری را از طریق ترکیبی از روان‏درمانی، روان‏کاوی، دارودرمانی و بستری شدن در بیمارستان درمان می‌کند.

پزشک زنان و زایمان

این حوزه از انواع تخصص های پزشکی، در زمینه تشخیص و درمان بیماری‎ها و اختلالات مربوط به دستگاه تولیدمثلی خانم‎ها، کنترل سلامت باروری، یائسگی و مشکلات هورمونی متمرکز است. بنابراین در صورت مشاهده هرگونه علائم اولیه مانند قاعدگی‎های دردناک، خونریزی شدید در هر دوره پریود، لکه ‎بینی مداوم، عفونت و کمردرد در زنان باید برای تشخیص و درمان بیماری‎هایی مانند فیبروم رحم، کیست تخمدان، اندومتریوز و غیره به متخصص زنان و زایمان مراجعه کنید.

پزشک ژنتیک

دکتر ژنتیک پزشکی قابلیت آن را دارد که به شما برای تشخیص و درمان اختلالات ارثی و بیماری‎هایی که ناشی از نقایص ژنتیکی هستند کمک زیادی کند. بنابراین مراجعه به‎ موقع به وی و انجام آزمایشات سیتوژنتیک، رادیولوژیک و بیوشیمیایی پیش از ازدواج یا بارداری، می‏تواند مانع از تولد یک نوزاد با ناهنجاری‎ های ژنتیکی شود.

پزشک طب تسکینی و درد

متخصصان طب تسکینی اغلب با بیماران مبتلا به بیماری‎های مزمن یا در حال مرگ (مثل بیماران سرطانی) سروکار دارند و کمک می‎کنند تا با کاهش درد، کیفیت زندگی آنها بهبود یابد.

پزشک عفونی

اصولا عملکرد پزشک متخصص عفونی بر پیشگیری، تشخیص و درمان بیماری‌های عفونی ناشی از باکتری‌ها، ویروس‌ها، قارچ‌ها و انگل‌ها متمرکز است. اگرچه در زمینه ایمنی ‎شناسی، اپیدمیولوژی و کنترل عفونت نیز آگاهی لازم را کسب می‎کنند. به‎ همین ‏دلیل است که پزشک مراقبت‏های اولیه در صورت مشکوک بودن به عفونت‎های مقاربتی، ایدز، سل، عفونت کلیه، عفونت مزمن مجاری ادراری، بوتولیسم، تب مالت و ذات‎الریه شما را به متخصص عفونی ارجاع می‎دهد.

پزشک قلب و عروق

اصولا متخصصان قلب و عروق بر پیشگیری، تشخیص و درمان بیماری‎های مربوط به قلب و رگ‎های خونی تمرکز دارند. این مسئله می‌تواند شامل مدیریت نارسایی قلبی یا فشار خون بالا، جراحی و مراقبت ‏های بعد از آن باشد. درصورتی‎ که نیاز به آنژیوگرافی، بای‎پس قلب، قرار دادن ضربان ‎ساز قلب، رفع گرفتگی عروق و سپس گذاشتن استنت باشد، دکتر قلب و عروق برای جراحی اقدام خواهد کرد. پیش از جراحی اغلب نیاز به انجام تست‏های تشخیصی مثل اکوی قلب یا تست ورزش است که باید تحت نظر متخصص قلب و عروق انجام شوند.

پزشک گوش، حلق و بینی

اصولا پزشکان گوش، حلق و بینی برای درمان هرکدام از اختلالات مربوط به این نواحی مانند مشکلات شنوایی، آلرژی، سینوزیت مزمن، سرطان‏های سر و گردن و غیره، از درمان‏های دارویی یا جراحی استفاده می‏کنند. علاوه ‎بر ‏این، امکان انجام آزمایشات تشخیصی مانند تست خواب یا نوار گوش را نیز دارند. اخیرا این گروه از متخصصان وارد حیطه جراحی زیبایی بینی نیز شده‌اند.

پزشک مغز و اعصاب

تخصص مغز و اعصاب اساسا بر تشخیص و درمان بیماری‎های مربوط به مغز، نخاع و سیستم عصبی (مرکزی و محیطی) عضلات و رگ‏های خونی تمرکز دارد. بنابراین در صورت ابتلا به سکته مغزی، بیماری آلزایمر، تشنج یا صرع و اختلالات نخاع باید به یک دکتر متخصص مغز و اعصاب متبحر مراجعه کنید. اگر نیاز به جراحی داشته باشید، مطمئنا به جراح مغز و اعصاب ارجاع داده خواهید شد.

پزشک طب سنتی

امروزه اثرات مفید طب سنتی به ‎عنوان یک درمان مکمل بر همگان ثابت شده است. از آنجایی‏ که این حوزه از انواع تخصص های پزشکی نیز نیاز به نظارت دقیق دارد، برای درمان‏های سنتی فقط با دکتر طب سنتی مشورت کنید و خیلی به اطلاعات تجربی ارائه شده در عطاری‎ها اکتفا نکنید. معمولا اساس کار متخصصان طب سنتی بر تشخیص مزاج و شروع روند درمان با هدف تعدیل آن است.

پزشک توانبخشی و طب فیزیکی

پزشکان این حوزه از انواع تخصص های پزشکی، برای کمک به بیماران مبتلا به معلولیت مغز، نخاع، اعصاب، استخوان‎ها، مفاصل، رباط‎ها، عضلات و تاندون‎ها آموزش دیده‌اند. معمولا با گروه ‎های مختلف سنی کار می‎کنند و برنامه ‎های مراقبتی برای شرایطی مانند آسیب نخاعی یا مغزی، سکته، ام اس و بازتوانی اسکلتی عضلانی طراحی می‎کنند. در نتیجه به ‎جای اینکه به دنبال درمان‏ های پزشکی باشند، به بهبود کیفیت زندگی بیمار کمک می‌کنند.

پزشک داروسازی

این گروه از متخصصان پزشکی در زمینه شناسایی داروهای مختلف آموزش دیده‎‌اند و پس از پایان دوره تحصیل، در داروخانه‏ ها بر روند استفاده ایمن و مؤثر از داروها نظارت می‌کنند.

پزشک سلامت جنسی

گروهی از پزشکان، از دکتر روانشناسی و دکتر روانپزشکی گرفته تا دکتر اورولوژی و دکتر زنان، می‎توانند در روند تشخیص و درمان مشکلات روانی و جسمی دستگاه تناسلی موثر باشند.