حرم امام رضا
حرم امام رضا(ع) که محل دفن پیکر علی ابن موسی الرضا است در شهر مشهد واقع شده است. این مکان زیارتی شیعیان از جمله با شکوه‌ترین معماری‌های ایرانی-اسلامی است و می‌توان گفت اوج هنر معماری اسلامی است.
.jpg)
سالانه میلیون‌ها نفر از سراسر ایران و جهان برای زیارت مدفن امام هشتم شیعیان به شهر مشهد و این مکان سفر می‌کنند. این مکان برای شیعه و حتی اهل سنت محلی محترم است.
این مجموعه از بخش‌های مختلفی همچون بارگاه امام رضا(ع)، مسجد گوهرشاد، موزه آستان قدس رضوی، کتابخانه استان قدس رضوی و مهمانسرای حضرت رضا تشکیل شده است.
تاریخچه
مأمون عباسی
مشهور است که مأمون عباسی (د ۲۱۸ق/۸۳۳م) پیش از شهادت امام رضا (علیه‌السّلام) قبه‌ای بر فراز گور هارون ساخته بود که امام (ع) نیز در زیر همان قبه به خاک سپرده شد؛ بنابراین نخستین بنای حرم مطهر رضوی را می‌توان همان بقه هارونی به شمار آورد. اکنون نیز ۲ متر از دیوار چینه‌ایِ حرم که بنای آن منسوب به مأمون است، به جاست و بقیه بنا روی همان دیوار قرار دارد. پس از آن تا روزگار دیلمیان، نشانه‌ای حاکی از تجدید بنا یا مرمت حرم مطهر در دست نیست، ولی مسلم است که زیارت حرم در میان شیعیان رواج داشته و این بارگاه خجسته، مزاری معروف بوده است که جهانگردان و جغرافی‌دانانی مانند ابن‌حَوقَل و اِصْطَخْری و مقدسی از آن یاد کرده‌اند. گویا مقدسی (۳۴۵-۳۸۱ق/۹۵۶-۹۹۱م) نخستین کسی است که در کتاب خود از حرم امام رضا (علیه‌السّلام) به «مشهد» تعبیر کرده است.
بنابراین، نظر اعتمادالسلطنه در مطلع الشمس که گفته است «مقدسی از مشهد ذکری ننموده» بی‌اساس است.
دیلمیان
دیلمیان بقعه نخستین را به پاره‌ای تزیینات آراستند و در روزگار آنان که امیرانی شیعی مذهب بودند، زیارت حرم رضوی رواج یافت. در سده ۴ق/۱۰م سبکتکین غزنوی حرم مطهر را ویران کرد و زیارت آن را ممنوع ساخت، اما پسر او یمین‌الدوله محمود حرم را مرمت کرد و «بارگاهی نیک بپرداخت».
بنابراین نظر پوپ که مرمت بنا را به سلطان محمود غزنوی نسبت می‌دهد، صحیح نیست. پس از وی عمیدالدوله فایق که بیهقی او را «خادم خاصه» نامیده، دست به تکمیل بقعه رضوی و آبادانی مشهد زد.
آنگاه سوری بن مُعْتَزّ یا مُعِزّ، مشهور به صاحب دیوان که از سوی سلطان محمود بر خراسان حکومت داشت «و با ستمکاری، مردی نیکو صدقه و نماز بود و آثارهای خوش، وی را به طوس هست»،
چیزهای دیگری بر حرم افزود و مناره‌ای برای آن بساخت «ودیهی خرید فاخر و بر آن وقف کرد» و اولین حصار را به دور شهر برافراشت. این بنا در حمله غُز‌ها در ۵۴۸ق/۱۱۵۳م دچار آسیب شد.
سلجوقیان
در روزگار سنجر سلجوقی (۵۱۱-۵۵۲ق/۱۱۱۷-۱۱۵۷م) شرف‌الدین ابوطاهر بن سعد بن علی قمی پس از مرمت بنا، گنبدی نیز بر آن ساخت. کاشی‌های ۸ ضلعی بسیار نفیس معروف به «کاشی‌های سنجری» که در ازاره حرم به کار رفته و اکنون در زیر قاب‌های بزرگ شیشه‌ای محافظت می‌شوند، از آثار تَرْکان زُمُرُّدملک دختر محمود سلجوقی است که پس از ۵۵۷ق/۱۱۶۱م نصب شده است. بر این کاشی‌ها، اعداد و اسامی پراکنده‌ای مانند «خمس‌مائه» و «اثنی‌عشر» و «ترکان زمردملک» و «شهید» دیده می‌شود. با توجه به این‌که محمود در ۵۵۷ق/۱۱۶۱م کور شد و درگذشت (و شاید کشته شد) از کاربرد واژه شهید برای در این کاشی‌ها، می‌توان دریافت که ازاره حرم پس از آن تاریخ نصب شده است. همچنین می‌توان حدس زد که در ۶۱۲ق/۱۲۱۵م کاشی‌های مزبور توسط علاءالدین محمد خوارزمشاه مرمت شده و عدد «اثنی‌عشر» بر روی کاشی‌ها، باقی‌مانده «سنه ۶۱۲» است که بعد‌ها دچار ریختگی شده و رقم «ستمائه» آن از میان رفته است.
در روزگار خوارزمشاهیان نیز روضه رضوی مورد توجه بود و تزیینات نوینی بر آن افزوده شد؛ ازجمله ۲ محراب کاشیِ چینی نمای و کاشی‌های نفیس برجسته اطراف سردرِ پیش روی مبارک، از تزیینات علی بن محمد مُقْری و کتیبه‌ای حاوی ۲ بیت شعر فارسی از عبدالله بن محمود بن عبدالله در دیوار حرم مطهر که «سنه ۶۱۲» بر آن کتابت شده، از آثار همین دوره است.
پسر چنگیز
در ۶۱۸ق/۱۲۲۱م با حمله تولی پسر چنگیز به روضه مقدس، بقعه رضوی دچار ویرانی شد، ولی به انهدام کامل نینجامید، زیرا همان‌سان که اشاره شد، کاشی‌های سنجری ازاره حرم که پس از ۵۵۷ق/۱۱۶۲م نصب شده است، هنوز در حرم هست. از آن پس تا حدود یک قرن بعد اطلاع مستندی که حاکی از مرمت حرم باشد، در دست نیست. ابن‌بطوطه که در ۷۳۴ق/۱۳۳۳م، یک قرن پس از ویرانی طوس، مشهد را دیده است، به عمارت زیبا و کاشی‌کاری و ضریح نقره‌ای مرقد اشاره می‌کند. محتمل است که این عمارت و کاشی‌کاری و آبادانی‌های دیگر از ساخته‌های سلطان محمد خدابنده باشد، خاصه آن‌که وی شیعی مذهب بوده است.
گنبد حرم مطهر نیز از ساخته‌های هموست. در پشت زاویه شمالی حرم نیز چهارچوبی است که «سنه ۷۳۵» بر آن حک شده و در خود حرم کاشی‌هایی دیده می‌شود که دارای تاریخ ۷۶۰ است، ولی نام سازنده آن‌ها معلوم نیست.
شاهرخ تیموری
در روزگار شاهرخ تیموری (حکومت: ۸۰۷-۸۵۰ق/۱۴۰۴-۱۱۴۶م) همسر او گوهرشادآغا، آثار ارزنده‌ای در حرم مطهر و اطراف آن پدید آورد. ازجمله ۲ رواق «دارِالحُفّاظ» و «دارالسَّیاده» را بنا کرد و مسجد جامع معروف «گوهرشاد» را در ۸۲۱ق/۱۴۱۸م زیر نظر معمار بزرگ، قوام‌الدین شیرازی ساخت. شاهرخ دومین حصار شهر مشهد را بنا کرد. روی گونزالس دوکلاویخو سفیر اسپانیا که در آن زمان مشهد را دیده است، از شکوه و عظمت بارگاه و گنبد نقره‌ای آن یاد می‌کند.
سلطان حسین بایْقَرا (حکومت: ۸۷۵-۹۱۲ق/۱۴۷۰-۱۵۰۶م) که نامش در کتیبه سردرِ ایوان طلای «صحن عتیق» آمده است، به پایمردی وزیرش امیر علیشیر نوایی، نیمی از صحن عتیق فعلی را که بعد‌ها به وسیله شاه‌عباس صفوی توسعه یافت، بنا کرد. ایوان معروف به ایوان امیرعلیشیر هم در روزگار او ساخته شد.
صفویان نیز در توسعه و تکمیل آستان قدس آثار ارزنده‌ای برجای گذاشتند. طلاکاری گنبد سلطان محمد خدابنده و ترمیم و طلاکاری مناره روزگار غزنویان، در ایام شاه‌طهماسب اول (حکومت: ۹۳۰-۹۸۴ق/۱۵۲۳-۱۵۷۶م) به انجام رسید و آخرین حصار شهر هم در روزگار او ساخته شد.
شاه‌عباس اول
شاه‌عباس اول (حکومت: ۹۹۶-۱۰۳۸ق/۱۵۸۷-۱۶۲۸م) علاوه بر توسعه صحن عتیق، طلاکاری گنبد حرم را نیز که محتاج مرمت شده بود، طی سال‌های ۱۰۱۰ تا ۱۰۱۶ق/۱۶۰۱ تا ۱۶۰۷ تجدید کرد. کتیبه گنبد به خط علیرضا عباسی بر این معنی تصریح دارد. شاه‌عباس همچنین تعدادی قرآن خطی منسوب به ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) تقدیم آستان قدس کرد و الماس درشتی را که ازبک‌ها از آستانه قدس به غارت برده بودند و او آن را بازپس گرفته بود، به فتوای علما فروخت و با بهای آن املاک زیادی خرید و وقف کرد.
شاه‌عباس دوم
شاه‌عباس دوم (حکومت: ۹۹۶-۱۰۳۸ق/۱۵۸۷-۱۶۲۸م) علاوه بر توسعه صحن عتیق، طلاکاری گنبد حرم را نیز که محتاج مرمت شده بود، طی سال‌های ۱۰۱۰ تا ۱۰۱۶ق/۱۶۰۱ تا ۱۶۰۷ تجدید کرد. کتیبه گنبد به خط علیرضا عباسی بر این معنی تصریح دارد. شاه‌عباس همچنین تعدادی قرآن خطی منسوب به ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) تقدیم آستان قدس کرد و الماس درشتی را که ازبک‌ها از آستانه مقدس به غارت برده بودند و او آن را بازپس گرفته بود، به فتوای علما فروخت و با بهای آن املاک زیادی خرید و وقف کرد.
شاه‌عباس دوم (حکومت: ۱۰۵۲-۱۰۷۷ق/۱۶۴۲-۱۶۶۶م) صحن عتیق را تعمیر و کاشی‌کاری کرد و شاه سلیمان (حکومت: ۱۰۷۷-۱۱۰۵ق/۱۶۴۲-۱۶۹۳م) گنبد مطهر را که بر اثر زلزله ۱۰۸۴ق/۱۶۷۳م شکاف برداشته بود ـ به تصریح کتیبه‌ای که بر آن نصب شده ـ مرمت کرد و چندین مدرسه ساخت. ۲ بنای مهم آستان قدس، یکی رواقِ الله وردی‌خان و دیگری رواق حاتَم‌خانی نیز از ساخته‌های الله‌وردی‌خان و حاتم‌بیک اردوبادی از امیران بزرگ دولت صفوی است. ایوانی هم که در ضلع غربی «دارالضیافه» قرار دارد، از بناهای الله‌وردی‌خان است.
افشاریان
در روزگار افشاریان، نادرشاه (۱۱۰۰-۱۱۶۰ق/۱۶۸۸-۱۷۴۷م) به تصریح قصیده فارسی ندیم و کتیبه‌های نگاشته شده در سال‌های ۱۱۴۵ق/۱۷۳۲م و ۱۱۴۶ق/۱۷۳۳م در ایوان طلای صحن عتیق و به تصریح محمدکاظم مروی وزیر مرو، مناره دوره غزنویان و ایوان امیرعلیشیر را طلاکاری کرد و مناره دیگری در همان صحن برپا داشت و اشیائی زرین و گوهرنشان به آستان قدس تقدیم داشت. سقاخانه‌ای هم که در وسط «صحن عتیق» جای داشت، از بناهای نادری بود که سنگاب یکپارچه آن را به امر نادر از هرات آوردند و اسماعیل‌خان طلایی سقفی بر روی ستون‌های مرمر برفراز آن بساخت و روی آن را با خشت‌های طلا تزیین کرد. به امر نادر مسیر یک نهر آب را به زیر حوض هدایت کردند تا حوض همواره پرآب باشد. این سقاخانه با مختصر تغییراتی، اکنون نیز برجای است ابراهیم‌خان برادر نادر نیز «هر دو درِ صحن را تَنْکه نقره گرفت».
فتحعلی شاه
در دوران فتحعلی شاه قاجار (حکومت: ۱۲۱۲-۱۲۵۰ق/۱۷۹۷-۱۸۳۴م) ساختمان «صحن جدید» آغاز شد و در روزگار محمدشاه (حکومت: ۱۲۵۰-۱۲۶۴ق/۱۸۳۴-۱۸۴۸م) ادامه یافت و در زمان ناصرالدین‌شاه (حکومت: ۱۲۶۴-۱۳۱۳ق/۱۸۴۸-۱۸۹۵م) به پایان رسید و ایوان آن طلاکاری شد. ایوان و سردر شمالی صحن عتیق معروف به «ایوان شاه‌عباسی» هم به تصریح کتیبه‌ای که بر آن قرار دارد، در ایام محمدشاه مرمت شده است. «توحید خانه مبارکه» نیز در زمان نیابت تولیت عضدالملک در ۱۲۷۶ق/۱۸۵۹م مرمت گشته است. همو در ۱۲۷۵ق/۱۸۵۸م دستور داد روی نقاشی‌ها و کاشی‌های نفیس حرم را آیینه‌کاری کنند. ناصرالدین‌شاه نیز دستور داد از دیوار تا بالای ایوان ناصری و سقف مقرنس آن را با خشت‌های طلا بپوشانند. از همین رو، این ایوان معروف به «ایوان ناصری» گردید.
مظفرالدین شاه
در ایام مظفرالدین شاه (حکومت: ۱۳۱۳-۱۳۲۴ق/۱۸۴۸-۱۹۰۶م) نیز هر ۲ صحن جدید و عتیق تعمیر شدند. کتیبه‌ای که در سمت راست دیوار داخلی ایوان و سردرِ غربیِ صحنِ عتیق به خط نستعلیق نوشته شده، بر این معنی تصریح دارد. در ۱۳۳۰ق/۱۹۱۲م ارتش روسیه تزاری به بهانه حفظ جان رعایای خود و ایجاد امنیت و آرامش در مشهد و متفرق کردن کسانی که با آرایش نظامی به طرفداری از محمدعلی شاه مخلوع در آستانه مقدسه تحصن کرده بودند، گنبد مطهر را گلوله‌باران کرد و خرابی‌هایی پدید آورد. پس از چندی حسین‌میرزا نیّرالدوله والی خراسان آن خرابی‌ها را با کمک اشخاص نیکوکار مرمت کرد.
پهلوی
پس از روزگار قاجار تعدادی از بناهای آستان قدس و خود ضریح مطهر مرمت گردید و ساختمان‌های نوینی بنیاد شد. در سال‌های ۱۳۴۲-۱۳۴۴ش که فضای حرم از سمت «بالاسر مبارک» توسعه یافت، سقف مسجد بالاسر را نیز که فرسوده شده بود، برداشتند و پس از ایجاد سقف مسجد بالاسر را نیز که فرسوده شده بود، برداشتند و پس از ایجاد سقف بتونی، دیگرباره آن را کاشی‌کاری و تزیین کردند. ضلع شمالی حرم نیز توسعه یافت و به رواق «دارُالشُّکر» متصل شد. محراب قدیمی این مسجد که در ضلع جنوبی قرار داشت، بر اثر توسعه و تعمیرات ازآنجا برداشته شد و به موزه انتقال یافت. از اقدامات دیگری که در این دوره انجام گرفت، ایجاد ساختمان بزرگ موزه و کتابخانه و ساختمان اداری و توسعه خیابان‌های اطراف حرم و ایجاد فضای سبز را می‌توان ذکر کرد.
جمهوری اسلامی
پس از تأسیس جمهوری اسلامی ایران، تغییراتی در ابنیه آستان قدس پدید آمد و ساختمان‌های جدیدی بنیاد گردید. در ۱۳۵۸ش، رواق «پشت سر مبارک» را حدود ۱۸ متر توسعه دادند و سال بعد گسترش ۲ ضلع «پیش روی مبارک» و «پایین پا» جمعاً به مساحت ۳۶ مـ ۲ به انجام رسید و پایین پا ۷۰/۱ متر تعریض شد. از کارهای این دوره، ساختمان مجدد بست‌ها و ایجاد بست طبرسی، ساختمان دانشگاه علوم اسلامی، بنای ۲ صحن جمهوری اسلامی و قدس، آغاز بنای جدید کتابخانه و موزه و بنای رواقی موسوم به «دارالولایه» را می‌توان نام برد.
اولین ضریح
بنا به استناد متون تاریخی موجود، در اواخر قرن پنجم هجری صندوقی از چوب اعلا با روکش و پست‌های نقره روی مرقد امام نصب شده بود.
بانی صندوق انوشیروان زردشتی از اهالی اصفهان بوده که به بیماری برص (پیسی) مبتلا بود و در مأموریتش به خراسان پس از آگاهی از کرامات حضرت، برای شفای بیماری صعب‌العلاج خود به امام(ع) متوسل و پس از گرفتن حاجت، مسلمان می‌شود و این صندوق را در تاریخ ۵۰۰ هـ. ق. به مرقد اهدا می‌کند.[۱]
گنبد زراندود
گنبد زراندود حرم، یکی از زیباترین جلوه‌های هنری و مذهبی است. در اوایل قرن ششم، شرف الدین ابوطاهر قمی وزیر سلطان سنجر اقدام به احداث گنبد و مناره بر فراز قبه اولیه نمود. این گنبد بیش از 900 سال قدمت دارد.
گنبد از نظر معماری دارای دو پوشش است. پوشش اول گنبد، سقف روضه منوره به حساب می‌آید که از زیر قابل مشاهده بوده و دارای مقرنس آینه است و به آن، قبه گفته می‌شود.پوشش دوم که بر فراز آن استوار گشته گنبد طلاست و حد فاصل این دو پوشش 13 متر فضای خالی وجود دارد. ارتفاع گنبد طلا از کف روضه منوره 31 متر و محیط دور گنبد 42/10 متر می‌باشد.[۲]
صحن‌ها
حرم امام رضا دارای صحن‌های متعددی است. این صحن‌ها هر کدام ویژگی‌های خود را دارد.
- صحن عتیق یا انقلاب
- صحن جدید (آزادی)
- صحن امام خمینی
- صحن جمهوری اسلامی
- صحن قدس
- صحن هدایت
- صحن کوثر
- صحن جمهوری اسلامی
- صحن غدیر
- صحن جامع رضوی
رواق‌ها
رواق شیخ بهایی(ره)
منابع
- ↑ <اولین صندوق مرقد مطهر امام رضا> برداشت شده در 20 تیر 1402
- ↑ <گنبد زراندود> برداشت شده در 20 تیر 1402
- ↑ <حرم امام رضا> برداشت شده در 20 تیر 1402
- ↑ <معرفی رواق‌های حرم رضوی> برداشت شده در 20 تیر 1402
- ↑ <رواق‌های حرم رضوی> برداشت شده در 20 تیر 1402