واکسن
واکسن (Vaccine) سوسپانسیونی از بخش‌هایی از میکروارگانیسم‌ها یا پاتوژن‌های ضعیف یا کشته است و در برخی مواقع از سموم یا توکسین‌ها، آنتی بادی‌ها یا لنفوسیت‌ها در ساخت واکسن استفاده می‌شود. محتویات واکسن از بدن در برابر انواع عوامل بیماری‌زا مانند ویروس‌ها و باکتری‌ها محافظت می‌کند.
واکسن‌ها موجب ایجاد «ایمنی فعال» (Active Immunity) در برابر عوامل بیماری‌زا در بدن می‌شوند، در واقع آن‌ها این کار را به وسیله تحریک سیستم ایمنی بدن برای مبارزه با عوامل بیماری‌زا و از بین بردن آن‌ها انجام می‌دهد.
زمانی که تحریک سیستم ایمنی به وسیله واکسن انجام می‌گیرد، سلول‌های تولید کننده آنتی بادی به نام سلول‌ها یا لنفوسیت‌های B به صورت فعال باقی می‌مانند و آماده پاسخ دهی به عوامل بیماری‌زایی هستند که مجددا وارد بدن شوند.
یک واکسن گاهی ممکن است در بدن با تولید آنتی بادی یا لنفوسیت‌های به دست آمده از بدن سایر جانوران مانند انسان، «ایمنی غیرفعال» (Passive Immunity) ایجاد کنند.
واکسن‌ها اغلب به صورت تزریقی مصرف می‌شوند، اما برخی از آن‌ها نیز از طریق دهان یا بینی به بدن وارد می‌شوند. واکسن‌ها برای انجام عملکرد خود از سطوح مخاطی مانند مسیرهای بینی و لوله گوارش استفاده می‌کنند، به نظر می‌رسد، در این حالت پاسخ آنتی بادی بزرگ‌تر است و احتمالا این مسیرها به عنوان موثرترین راه‌های عملکرد واکسن عمل می‌کنند.
اولین واکسن‌ها
اولین واکسن توسط فیزیولوژیست انگلیسی به نام «ادوارد جنر» (Edward Jenner) به جهان معرفی شد. جنر در سال ۱۷۹۶ از ویروس آبله گاوی (Cowpox Virus) برای ایجاد ایمنی و محافظت در برابر بیماری آبله در انسان استفاده کرد (این دو ویروس ارتباط نزدیکی دارند). قبل از انجام این فرایند، اصول واکسیناسیون توسط یک فیزیولوژیست آسیایی به کار گرفته می‌شد، این دانشمند برای واکسینه کردن کودکان از پوسته‌های خشک شده زخم‌های افراد مبتلا به آبله را برای ایجاد ایمنی علیه بیماری به کار می‌گرفت. با این روش در برخی از کودکان ایمنی نسبت به بیماری ایجاد شد و در برخی دیگر بیماری ظاهر شد. کارهایی که ادوارد جنر انجام داد، مشابه این کار اما ایمن‌تر بود و در کودکان نسبت به بیماری آبله ایمنی ایجاد کرد.
جنر از این واقعیت استفاده کرد که در برخی موارد ایمنی بدن نسبت به یک ویروس، بدن را در برابر سایر بیماری‌های ویروسی محافظت می‌کند.
در سال ۱۸۸۱ لوئیز پاستور میکروبیولوژیست فرانسوی ثابت کرد که ایمنی در برابر «سیاه زخم» با تزریق شکل ضعیف شده‌ای از باکتری باسیلوس (عامل سیاه زخم) در گوسفند به وجود می‌آید. چهار سال بعد او مشابه همین سوسپانسیون را علیه بیماری هاری تهیه کرد که نسبت به این بیماری ایمنی ایجاد می‌کرد.
کارآمدی واکسن
بعد از دوره پاستور، جنبش بزرگی در سراسر جهان برای تولید واکسن برای بیماری‌های مختلف به وجود آمد و واکسن‌هایی علیه باکتری‌ها و ویروس‌های بیماری‌زا ساخته شد، علاوه بر این، واکسن‌هایی نیز برای مقابله با سموم و توکسین‌های جانوری تولید شد. با واکسیناسیون بیماری آبله در سراسر جهان در سال ۱۹۸۰ ریشه کن شد و بیماری فلج اطفال تا ۹۹ درصد کاهش یافت.
به عنوان نمونه‌های دیگری از بیماری‌هایی که برای آن‌ها واکسن تهیه شده است، می‌توان به بیماری‌های «اوریون» (Mumps)، «سرخک» (Measles)، «تب تیفوئید» (Typhoid fever)، «وبا» (Cholera)، «طاعون» (Plague)، «سل» (Tuberculosis)، «تولارمی» (Tularemia) یا تب خرگوش، «عفونت ریوی» (Pneumococcal Infection) یا ذات الریه، «کزاز» (Tetanus)، «آنفلونزا» (Influenza)، «تب زرد» (Yellow fever)، «هپاتیت آ» (Hepatitis A)، «هپاتیت بی» (Hepatitis B)، برخی از انواع «انسفالوپاتی» (Encephalitis) و «تیفوس» (Typhus) اشاره کرد. لازم به ذکر است که تمام این واکسن‌ها ۱۰۰ درصد موثر نبودند یا فقط در جمعیت‌هایی با خطر بالا مورد استفاده قرار گرفتند. واکسن‌ها در مقابل ویروس‌ها محافظت ایمنی ویژه‌ای ایجاد می‌کنند، زیرا برخلاف عفونت‌های باکتریایی، عفونت‌های ویروسی به آنتی بیوتیک‌ها پاسخ نمی‌دهند.
انواع واکسن
در تولید واکسن، ابداع یک واکسن که به اندازه کافی قوی باشد تا بدون بیمار شدن فردی از ابتلا به عفونت جلوگیری کند، یکی از مهم‌ترین چالش‌ها به شمار می‌آید. برای این منظور، محققان انواع مختلفی از واکسن‌ها را ابداع کرده‌اند.
واکسن‌هایی از میکروارگانیسم‌های تضعیف شده تولید شدند که این میکروارگانیسم‌ها توانایی ایجاد بیماری جدید را از دست داده‌اند اما این میکروارگانیسم‌های تضعیف شده هنوز توانایی تحریک ایمنی را دارند.
در برخی موارد واکسن‌ها از یک نوع خفیف یا تحت درمان بالینی بیماری ایجاد می‌شوند. واکسنهای ضعیف شده شامل موارد مربوط به سرخک، اوریون، فلج اطفال (واکسن سابین)، سرخجه و سل هستند.
واکسنهای غیرفعال از آن دسته از ارگانیسم‌هایی تهیه می‌شوند که با گرما یا مواد شیمیایی کشته یا غیرفعال شده‌اند.
واکسنهای غیرفعال شده پاسخ ایمنی را ایجاد می‌کنند، اما پاسخ سیستم ایمنی بدن اغلب نسبت به واکسنهای حاصل از پاتوژن ضعیف شده کمتر است. از آنجا که واکسنهای غیرفعال در مبارزه با عفونت مانند آن‌هایی که از میکروارگانیسم‌های ضعیف ساخته شده‌اند، مؤثر نیستند، به همین دلیل برای کارایی بهتر همیشه مقادیر بیشتری از واکسنهای غیرفعال به انسان تزریق می‌شود. واکسنهای ضد‌هاری، فلج اطفال (واکسن Salk)، برخی از انواع واکسنهای آنفلوانزا و وبا از میکروارگانیسم‌های غیرفعال ساخته می‌شوند.
نوع دیگری از واکسن‌ها، «واکسن زیر واحد» (Subunit Vaccine) است که از پروتئین‌هایی که در سطح عوامل عفونی وجود دارند، ساخته می‌شود. واکسنهای آنفولانزا و هپاتیت B از این نوع هستند. هنگامی که از سمومی که فرآورده‌های متابولیکی موجودات عفونی هستند، برای ایجاد واکسن استفاده شود، سموم میکروارگانیسم‌ها غیرفعال می‌شوند و به این ترتیب می‌توان از آن‌ها برای تحریک سیستم ایمنی در برابر بیماری‌های «کزاز» (Tetanus)، «دیفتری» (Diphtheria) و «سیاه سرفه» (Whooping Cough) استفاده کرد.