ابوریحان بیرونی

محمد بن‌ احمد بیرونی خوارزمی مشهور به ابوریحان بیرونی (متولد 351 شمسی / 362 قمری )، منجم، ریاضی دان، طبیب، جغرافیدان و دانشمند برجسته ایرانی در نیمه دوم قرن چهارم و اوایل قرن پنجم هجری قمریمی‌باشد. وی نویسنده‌ای جامع الاطراف و صاحب آثار پرشماری در ریاضیات، نجوم، دارو شناسی، کانی شناسی، جغرافیا و هند شناسی بوده است.

مجسمه ابوریحان بیرونی در پارک لاله اثر محمدعلی مددی

او در میان دانشمندان دوره‌ی اسلامی بیش‌تر با کنیه خود و به ندرت با نسبت خوارزمی شناخته می‌شود، اما پژوهشگران اروپایی معمولاً او را بیرونی می‌نامند. او در بیرونِ (خارج) شهر کات، پایتخت کهن خوارزم که در آن روزگار خوارزمشاهیان آل عراق بود، یا شاید دژی به نام بیرون در خوارزم زاده شد. خود بیرونی در شعری گفته است که پدر خود را نمی‌شناسد، چه رسد به آن‌که بداند نیایش کیست.

ابوریحان بیرونی از مورد شخصیت‌هایی است که با پیشرفت علوم، ابعاد شخصیت علمی‌اش برای جهانیان آشکار شد. ابوریحان مردی است که به اکثر علوم طبیعی، زمان خود احاطه داشت. او از اولین کسانی است که در تمدن اسلامی به پیدا کردن وزن مخصوص بسیاری از اجسام مبادرت ورزید. آنچنان وزن مخصوص این اجسام را دقیق محاسبه کرده که اختلاف آنها با وزن‌های مخصوصی که دانشمندان قرون اخیر با توجه به تمام وسائل جدید خود تهیه کرده‌اند، بسیار ناچیز است.

او به شهرهای مختلفی سفر می‌کرد و به اندازه‌گیری طول و عرض جغرافیایی آنها می‌پرداخت، پس موقعیت هر شهر را در روی یک کره مشخص می‌کرد و پس از سال‌ها توانست آن نقاط را در روی یک نقشه مسطح پیاده کند و این مقدمه علم «کارتوگرافی» (یکی از شاخه‌های علم جغرافیا می‌باشد.) است که با ابوریحان شروع شد.

تحقیقاتی که این مرد بزرگ، در زمینه جغرافیا کرده به تازگی در دنیای قرن ۱۸ و ۱۹ میلادی مشخص شده است. از جمله اینکه ابوریحان، اولین کسی بود که از کانالی که داریوش از نیل به دریای سرخ وصل کرد تا بتواند برای لشکرکشی مصر تلفات کمتری دهد، آگاهی داد. ابوریحان بیرونی نسبت به زمان خود، دقیق‌ترین رقم مربوط به طول محیط کره زمین را حساب کرده و امکان حرکت زمین را به دور خویش مطرح ساخته است.

سفرها

بخارا

ابوریحان بیرونی، تا 25 سالگی از زادگاه خود خارج نشد و قصد تکمیل کارهای علمی خود در ستاره‌شناسی و رصد را داشت اما بر اثر جنگ‌های داخلی و ناامنی، در سال 387ق به بخارا، پایتخت سامانیان رفت و در آنجا مورد حمایت و احترام شاه «منصورسامانی» قرار گرفت.

ری

بیرونی در سفر به شهر ری با دو ستاره‌شناس و ریاضی‌دان مشهور ایرانی دیدار کرد و کتاب «حکایة آلة المسماة بسدس فخری» را در معرفی ابزار رصد نوشت. بیرونی نزد «اسپهبد ابوالعباس مرزبان‌ بن رستم‌ بن‌ شروین» رفت و کتاب «مقالید علم الهیئة» را به‌نام این پادشاه نوشت.

گرگان

بیرونی در 388ق به دربار «قابوس بن وشمگیر زیاری» در طبرستان و گرگان رفت و اولین کتاب خود «آثار الباقیه عن القرون الخالیه» مشهور به «الآثار الباقیه» که دربارۀ گاه‌شماری تاریخی و علمی است را در حدود 391ق با نام شاه تدوین کرد.

برگشت به خوارزم

بیرونی در زمان قدرت دربار «آل‌مأمون» در 394ق به زادگاه خود در گُرگَانج خوارزم برگشت و هفت‌سال به‌عنوان مشاور «خوارزم‌شاه ابوالعباس مأمون بن مأمون» خدمت کرد و با حمایت این پادشاه، به تحقیقات علمی پرداخت. او خسوف ۱۴ رمضان ۳۹۴ق را در گرگانج رصد کرد و با کمک مالی پادشاه توانست ابزار رصد که به‌نام «حلقه شاهیه» یاد می‌شود را بسازد. او کتاب «تسطیح الصور» را نیز در خوارزم تألیف کرد.

غزنی

سلطان محمود غزنوی در 407ق گرگانج را تصرف کرد و بیرونی را با خود به غزنی برد. او حدود 35 سال از بقیه عمر خود را در دربار محمود، مسعود و مودود غزنوی و جانشینان آنها سپری کرد. او در دربار غزنوی، به‌عنوان منجم و ستاره‌شناس معروف بود. بیرونی در دوران پادشاهی محمود، رابطۀ عادی و دوستانه با سلطان نداشت و در نتیجه اوضاع روحی و اقتصادی مناسبی نیز نداشت. او حضور اجباری خود در دربار محمود را با کنایه «تقدیر بشری» دانسته است؛ اما در زمان سلطنت جانشینان محمود، بیرونی مورد احترام و تکریم شاهان غزنوی قرار گرفت و رابطۀ آنها دوستانه شد.

هند

ابوریحان در بیشتر جنگ‌های سلطان محمود غزنوی در هند، او را همراهی کرد و سیزده سال در هند به پژوهش پرداخت و زبان سانسكریت؛ یعنی زبان قدیم و مقدس هندوان را یاد گرفت. او در مدت اقامت خود در هند، کتاب‌های مهمی دربارۀ ریاضی، فلسفه و پزشکی را از زبان هندی به عربی ترجمه کرد. همچنین، طول و عرض جغرافیایی مناطق مختلف هند را با روش ابداعی خود به‌دست آورد. مهم‌ترین دست‌آورد ابوریحان در هند، مطالعات انسان‌شناختی او و تألیف کتاب «تحقیق‌ما للهند» است که شهرت جهانی دارد.

آثار

ابوریحان بیرونی 180 اثر در قالب کتاب و مقاله در موضوعات ریاضی، ستاره‌شناسی، فقه، کلام، پزشکی، داروشناسی، جغرافیا، شیمی و صرف‌ونحو نوشته است که 110 اثر آن در رشته‌ی ریاضیات و نجوم است. برخی از مهم‌ترین آثار او عبارت است از:

• التفهیم لأوائل صناعة التنجیم؛ این کتاب که چند قرن، کتاب درسی برای تعلیم ریاضیات و نجوم بوده، اصطلاحات ستاره‌شناسی را به زبان فارسی توضیح داده است.
• تحقيق ما للهند؛ اين كتاب درباره‌ی مذهب، عادات و رسوم هندوان نوشته شده و جامع‌ترین كتاب عصر قدیم درباره‌ی تاریخ فلسفه، سنت‌ها و اوضاع اجتماعی هند است.
• القانون المسعودی؛ در این كتاب بسیاری از عقیده‌های گذشتگان درباره‌ی نجوم بررسی شده و امکان حركت زمین به دور خورشید پذیرفته شده است.
• الجماهر فی معرفة‌ الجواهر؛ موضوع این كتاب معرفی مواد معدنی، به‌ویژه جواهرات مختلف است.
• الصيدنه؛ اين كتاب درباره‌ی مواد شيميايی، خواص و طرز تهيه‌ی آنها است.
• آثار‌ الباقيه عن‌ القرون ‌الخاليه؛ در اين كتاب مبدأ تاريخ‌ها و گاه‌شماری اقوام مختلف را مورد بحث‌وبررسی قرار داده است.

نوآوری‌ها

• مورد فهرست شماره‌ای
• به‌کاربردن ریاضی در علوم طبیعی و اثبات مفاهیم کلی علوم تجربی با برهان ریاضی؛
• تسطيح كره و ترسيم نقشه‌هاي جغرافيايي؛
• كشف چاه آرتزين (چاه یا چشمه‌ی ساخت بشر که آب از آن با فشار طبیعی و بدون تلمبه‌کردن خارج می شود)؛
• ابداع گاه‌شماري؛
• اختراع ابزار رصدي برای اندازه‌گیری ارتفاع آفتاب و تعیین عرض جغرافیایی؛
• به‌دست‌آوردن حساب هندسي هندي و انتقال آن به معارف اسلامي؛
• کشف خاصيت فيزيكي الماس؛
• کشف خاصيت زمرد؛
• کشف و اثبات حفر کانال سوئز توسط داریوش، پادشاه هخامنشی ایران؛
• استفاده از خسوف ماه در اندازه‌گيري اختلاف طول؛
• تعيين فاصله‌ی دو شهر از روي طول و عرض¬هاي آنها؛
• اندازه‌گیری قطر زمين از انحطاط افق؛
• ابداع روش علمي اندازه‌گيري ارتفاع كوه؛
• کشف خط نصف‌النهار محلي؛
• نظریه حرکت وضعی زمین وتعیین جهت قبله در شهرهای گوناگون؛
• تعیین وزن مخصوص عناصر در شیمی، به‌ویژه تعیین وزن هجده سنگ و فلز گران‌بها برای نخستین بار.
• ترجمه‌ی اصطلاحات دارویی و نام‌گذاری داروها به زبان عربی و فارسی برای نخستین‌بار از زبان یونانی؛
• اظهارنظر درباره‌ی زمان پیدایش جهان، چگونگی پدیدآمدن لایه‌ی سطحی زمین و تبدیل دریاها به خشکی.

درگذشت

ابوریحان بیرونی در آذر ماه سال 427شمسی در شهر غزنی افغانستان درگذشت و همان‌جا به خاک سپرده شد.