حوزه علمیه
حوزه علمیه مرکزی آموزشی-مذهبی در ادیان مختلف است که به منظور تربیت عالمان دین و اشاعه معارف دینی تأسیس شده. طلاب در این مراکز، علوم دینی مربوط به دین خود را فرا می‌گیرند و برای بر عهده گرفتن نقش‌های مذهبی، آماده می‌شوند.
در حوزه‌های علمیه اسلامی، تمرکز اصلی بر آموزش علوم اسلامی است. این علوم شامل طیف گسترده‌ای از موضوعات، از جمله ادبیات عرب (برای تسلط بر زبان قرآن و احادیث)، فقه و اصول فقه (برای استنباط احکام شرعی)، منطق (برای تفکر درست و استدلال دقیق)، فلسفه اسلامی (برای درک عمیق‌تر مبانی دین) و همچنین دروس جانبی مانند کلام اسلامی، علوم حدیث، علوم قرآن، تاریخ اسلام، تفسیر قرآن، اخلاق اسلامی و نهج‌البلاغه می‌شود.
در این موسسات آموزشی و پژوهشی ,علوم دینی اسلام به ویژه فقه، اصول ففقه، تفسیر قرآن، حدیث، فلسفه اسلامی، عرفان تدریس و مطالعه می‌شود.
این مراکز، نقش مهمی در تربیت علما و روحانیون دارند و به عنوان کانون‌های اصلی تولید و ترویج علوم دینی در جهان اسلام شناخته می‌شوند.
تاریخچه
تاریخچه حوضه‌های علمیه به دوران اولیه اسلام باز می‌گردد. در طول زمان و با توسعه علوم اسلامی، ایم مراکز به شکل سازمان‌یافته‌تر و نظام‌مندتری درآمدند و جزوی نهادهای مهم آموزی جمهوری اسلامی ایران و جهان اسلام تلقی می‌شوند.
در میان تمامی حوزه‌های علمیه، سه حوزه علمیه مطرح وجود دارد که مرکز مراجعه تمامی مسلمان جهان برای فراگیری علوم دینی و فقهی هستند.
- حوزه علمیه نجف: یکی از قدیمی‌ترین و معتبرترین حوزه‌های علمیه در جهان اسلام است که در شهر نجف در عراق واقع شده است. این حوزه با تأسیس شیخ طوسی در قرن پنجم هجری پایه‌گذاری شد و تا به امروز به فعالیت خود ادامه داده است.
- حوزه علمیه قم: این حوزه در ایران و در شهر قم واقع شده است. تأسیس آن به دوران شیخ عبدالکریم حائری یزدی در اوایل قرن بیستم بازمی‌گردد و امروزه یکی از مهم‌ترین مراکز علمی و دینی در جهان اسلام به شمار می‌رود.
- حوزه علمیه مشهد (خراسان): این حوزه در رن چهارم هجری تاسیس و در شهر مشهد ایران واقع شده و به دلیل مجاورت با حرم امام رضا (ع)، اهمیت ویژه‌ای دارد. تولیت حوزه علمیه مشهد با سید علی خامنه‌ای، رهبر دوم نظام جمهوری اسلامی ایران است.
ساختار آموزشی
تا نیمه دوم قرن چهاردهم دانش آموز وارد مکتب‌خانه می‌شد و پس از آشنایی با حروف به فراگرفتن قرآن کریم می‌پرداخت و پس از آشنایی مختصری با مقدمات صرف و نحو و غیره به حوزه وارد می‌شد.
ولی بعد از افتتاح مدارس جدید و انقراض مکتب خانه‌ها دانش آموزان پس از تکمیل دوره اول یا دوم متوسطه به حوزه ملحق می‌گردند.
تاکنون چنین مرسوم و رایج بوده است که هر طلبه‌ای با ورود به حوزه علمیه در دوران تحصیل خود، مراحل مشخصی از سطوح علمی را پشت سر می‌گذراند. نظام درسی حوزه علمیه شیعه دارای سه مرحله اصلیِ مقدمات، سطح و خارج است.
این ساختار شامل مراحل مختلفی است که دانشجویان (طلاب) در طی آن‌ها به مطالعه و تحقیق می‌پردازند. این مراحل شامل:
- مقدمات: دوره ابتدایی که در آن طلاب با مبانی علوم اسلامی، صرف و نحو، منطق، اصول فقه آشنا می‌شوند. در مقدمات مبادیالعربیه شامل صرف و نحو، معنی و بیان و بدیع، منطق، کلام و اولویت اصول فقه تدریس می‌شود. اکثر کتاب‌هایی کع در این سطح تدریس می‌شوند عبارتند از کتاب جامع المقدمات که کتاب‌هایی در صرف، نحو و منطق را در بردارد، البهجة المرضیه سیوطی، شرح الالفیه ابن عقیل، شرح الالفیه ابن ناظم، مغنی اللبیب ابن هشام، شرح النظام در صرف، حاشیه ملا عبدالله بر تهذیب المنطق تفتازانی، المنطق محمدرضا مظفر، تبصرة المتعلمین علامه حلی و شرائع الاسلام محقق حلی.
- سطح: در این دوره که دومین مرحله تحصیل در حوزه است، اصول و فقه تدریس می‌شود که شامل مطالعه متون پیشرفته‌تر فقهی و اصولی است. در این مرحله، طلاب کتاب‌های مهمی مانند معالم الدین، شرح اللمعة الدمشقیه اثر شهید ثانی، کفایة الاصول اثر آخوند خراسانی، رسائل و مکاسب از کتب شیخ انصاری را مطالعه می‌کنند.
- خارج: دوره پیشرفته که در آن طلاب تحت نظر اساتید مجتهد، به بحث و بررسی مسائل پیچیده فقهی و اصولی می‌پردازند. این مرحله معمولاً چندین سال به طول می‌انجامد و پایان آن، طلاب ممکن است به درجه اجتهاد نائل شوند. طلاب در این مرحله توانی استنباط احکام شرع را از منبع دینی به دست می‌آورند. کتابی‌هایی که در این دوره تدریس می‌شوند شامل کتاب کفایة الاصول نوشته محمد کاظم خراسانی (آخوند خراسانی) و درس‌های خارج فقه بر مبنای کتاب عروة الوثقی نوشته سید محمدکاظم طباطبایی یزدی هستند.