زکریای رازی
ابوبکر محمّد بن زَکَریای رازی یا زکریای رازی (۲۵۱ قمری – ۳۱۳ قمری) همهچیزدان، پزشک، فیلسوف، داروساز و شیمیدان ایرانی بود. رازی آثار ماندگاری در زمینه پزشکی و شیمی و فلسفه نوشت و بهعنوان کاشف جوهر گوگرد (اسید سولفوریک) و نفت سفید مطرح شده است.
فعالیت و حرفه
ابوبکر محمد بن زکریای رازی، از برجستهترین دانشمندان و حکیمان دوران طلایی اسلام بود که در زمینههای مختلفی چون فلسفه، نجوم، منطق، چشم پزشکی، ریاضیات، فیزیک، موسیقی، شیمی آلی و معدنی تخصص داشت. بعد از ترجمه آثار و عقایدش، در میان پزشکان اروپایی قرون وسطی شناخته شد و تأثیر عمیقی بر آموزش پزشکی غرب گذاشت. امروزه نیز او به عنوان یکی از مهمترین شخصیتهای تاریخ علم شناخته میشود که از طریق مشاهدات و اکتشافاتش، پیشرفتهای بزرگی را رقم زده است. رازی به طور قابل ملاحظهای مشاهدات خود را ثبت کرده است زیرا او از طرفداران اولیه طب تجربی بود. او همچنین برای اولین بار اسیدهایی مانند اسید سولفوریک را تولید کرد و یادداشتهای دقیقی در مورد بیماریهای آبله، سرخک و قابلیت اپیدمی شدن آنها نوشت. شخصیت این دانشمند بزرگ ایرانی، ابعاد کمتر شناخته شدهای در میان عموم دارد که در این مطلب به بخشهای کوچکی از آن اشاره میشود.
تولد و درگذشت
مهمترین سند تاریخی درباره تولد و مرگ رازی کتاب فهرست کتب رازی نوشتهٔ ابوریحان بیرونی است. در این کتاب، تولد رازی در ماه شعبان ۲۵۱ (قمری) هجری قمری (سپتامبر ۸۶۵ میلادی) (۲۴۴ خورشیدی) و مرگ او در پنجم شعبان ۳۱۳ هجری قمری (۳۱ اکتبر ۹۲۵ میلادی) (۳۰۴ خورشیدی) ثبت شده است. ضمناً در این رساله ابوریحان علاوه بر آنکه صریحاً تاریخ تولد و وفات رازی را متذکر شده، مدت عمر او را به سال قمری ۶۲ سال و پنج روز و به خورشیدی شصت سال و دو ماه و یک روز بهطور دقیق آورده است.
شیمی و داروسازی
رازی تحصیل شیمی را پیش از پزشکی آغاز کرد و آثاری چشمگیری درباره آن از خود برجا گذاشت. بیشتر تأثیر رازی در شیمی طبقهبندی او از مواد است. وی با آنکه کیمیاگری را باور دارد پایهگذار شیمی نوین است. بعضی کیمیاگران معاصر در ایران نوعی از تبدیل ناقص فلزات به طلا را «تبدل رازی» مینامند. در کتاب سرّ الاسرار او میخوانیم که مواد را به دو دستهٔ فلز و شبه فلز (به گفتهٔ او جسد و روح) تقسیم میکند و اگر در این زمینه اشتباهاتی میکند چندان گریزی از آن ندارد. برای نمونه جیوه را شبهفلز میخواند در صورتی که فلز بودن جیوه اکنون آشکار است.
در برخی منابع فارسی به اشتباه رازی را کاشف الکل میشمارند اما در واقع او تنها در آثار خود به فرآیندهای تقطیر مواد مختلف اشاره کرده است. او احتمالاً الکل (اتانول) را از طریق تقطیر شراب جدا کرده و از آن بهعنوان حلال یا مادهای با کاربرد پزشکی استفاده کرده است. با این حال، دانش تقطیر پیش از رازی، از جمله توسط جابر بن حیان در قرن هشتم میلادی، شناخته شده بود و تولید مواد الکلی در تمدنهای دیگر نیز سابقه داشت و برخلاف تصورات رایج، رازی الکل را کشف نکرد، بلکه به توسعه روشهای تقطیر و کاربردهای پزشکی آن کمک نمود.
کشفهای بسیار به رازی نسبت داده میشود از جمله:
- از تأثیر محیط قلیایی بر کانه پیلیت، اسید سولفوریک فراهم کرد و با داشتن اسید سولفوریک بهدست آوردن دیگر اسیدها آسان بود.
- از تأثیر آبآهک بر نشادر (کلرید آمونیوم)، اسید کلریدریک به دست آورد.
- با اثر دادن سرکه با مس، استات مس یا زنگار تهیه کرد که با آنها زخم را شستشو میدادند.
- از سوزاندن زرنیخ، اکسید آرسنیک یا مرگ موش فراهم کرد.
- برای نخستین بار از نارنج اسید سیتریک تهیه کرد.
- او نخستین پزشکی است که داروهای سمی آلکالوئیدی ساخت و از آنها برای درمان بیمارانش بهره گرفت.
- گرچه صابون کشفی باستانی است اما دستور العملهای ساخت صابون توسط رازی نیز شرح داده شده است. او همچنین دستور تهیه گلیسیرین را از روغن زیتون ارائه داد.
پدر علم روانشناسی و رواندرمانی
رازی در حالی که به عنوان مدیر بیمارستان بغداد کار میکرد، مفهوم بخش روانپزشکی را به عنوان مکانی برای مراقبت از بیماران مبتلا به بیماری روانی معرفی کرد. بر اساس دیدگاه وی، اختلالات روانی را باید به عنوان شرایط پزشکی در نظر گرفت و درمان کرد. او مشاهدات بالینی بسیار دقیقی از بیماران مبتلا به بیماریهای روانپزشکی انجام داد و با رژیم غذایی، دارو، کاردرمانی، رایحه درمانی، حمام و موسیقی به درمان پرداخت. رازی افسردگی را یک «اختلال وسواس فکری - اجباری مالیخولیایی» توصیف کرد که در نتیجه تغییرات جریان خون در مغز ایجاد میشود. او به پزشکان توصیه میکرد، باید همواره تلاش کنند تا بیماران خود را نسبت به امکان بهبود امیدوار و درباره اثربخشی درمان متقاعد کنند. به همین دلیل بسیاری، رازی را پدر روانشناسی و رواندرمانی معرفی میکنند.
فلسفه رازی
رازی مانند جالینوس باور داشت که یک پزشک برجسته باید یک فیلسوف نیز باشد. رازی از تفکّرات فلسفی رایج عصر خود که فلسفه ارسطویی- افلاطونی بود پیروی نمیکرد و عقاید خاص خود را داشت. در نتیجه، مورد بدگویی اهل فلسفهٔ همعصر و پس از خود قرار گرفت. رازی را میتوان برجستهترین چهره خردگرایی و تجربهگرایی در فرهنگ ایرانی نامید. وی در فلسفه به سقراط و افلاطون متمایل بود و تأثیراتی از افکار هندی و مانوی در فلسفهٔ وی به چشم میخورند. با این وجود هرگز تسلیم افکار مشاهیر نمیشد. بلکه اطلاعاتی را که از پیشینیان بهدست آورده بود، مورد مشاهده و تجربه قرار میداد و سپس نظر و قضاوت خود را بیان میداشت و این را حق خود میدانست که نظرات دیگران را تغییر دهد یا تکمیل کند. جز در مواردی که در نوشتههای مخالفان آمده است، از آراء رازی اطلاع دقیقی در دست نیست. در نظر رازی، جهان جایگاه شر و رنج است و تنها راه نجات، عقل و فلسفه است و روانها از تیرگی این عالم پاک نمیشود و نفسها مگر از طریق فلسفه از این رنج رها نمیشوند. در فلسفه اخلاق رازی، مسئلهٔ لذّت و رنج اهمیت زیادی دارد. از دید وی لذّت امری وجودی نیست؛ یعنی راحتی از رنج است و رنج یعنی خروج از حالت طبیعی بهوسیلهٔ امری اثرگذار و اگر امری ضد آن تأثیر کند و سبب خلاص شدن از رنج و بازگشت به حالت طبیعی شود، ایجاد لذّت میکند.
آرامگاه رازی
یکی از محورهای مورد بحث در سمینار ریشناسی (۹ و ۱۰ بهمن ۱۳۷۳) مدفن محمد بن زکریای رازی بود. نویسندگانی مانند بیژن شهرامی معتقد بودند که احتمالاً محوطهٔ تاریخی برج طغرل آرامگاه وی است.
احمد ابوحمزه، ریشناس، محل دفن رازی را در امامزاده شعیب واقع در فیروزآباد شهرری میداند.
درباره رازی
این کتابها بر پایه منابع کتابهای محمد زکریای رازی و حکیم رازی تنظیم شدهاند:
فارسی
- الفهرست، ابنالندیم، تهران، ۱۳۵۰.
- ایران بعد از اسلام، عباس خلیلی، جلد۱و۲، تهران، ۱۳۳۵.
- تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، تا اواسط قرن پنجم هجری، دکتر ذبیحالله صفا، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۳۶.
- فرهنگ نفیسی، دکتر ناظمالاطباء، پنج جلد، تهران، ۱۳۴۳.
- فیلسوف ری، مهدی محقق، تهران، ۱۳۵۰.
- یک نابغه بزرگ ایرانی (رازی طبیب ایرانی)، دکتر محمود نجمآبادی، ۱۳۴۱.
- اساطیر ایرانی، مهرداد بهار، تهران، بنیاد فرهنگ، ۱۳۵۲.
- ری باستان، حسین کریمان، دو جلد، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۶
- مولفات و مصنفات رازی، محمود نجمآبادی، دانشگاه تهران، ۱۳۳۹.
- ترجمه تاریخ علم، جرج سارتن، احمد آرام، تهران، ۱۳۳۶.
- ترجمه میراث ایران، به قلم سیزده تن از خاورشناسان، تهران، ۱۳۶۳.
- میراث باستانی ایران، ریچارد فرای، ترجمه مسعود رجبنیا، تهران، ۱۳۴۴.
- الانبیه عن حقایق الادویه، موفقالدین ابومنصور علی الهروی، ترجمه توسط عبدالخالق آخوندوف بادکوبهای – انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
- تاریخ ادبیات ایران، انگلیسی، پروفسور ادوارد براون، ترجمه رشید یاسمی، تهران ۱۳۱۶
- حکیم رازی، پرویز اذکایی، انتشارات طرح نو، تهران، ۱۳۸۲.
عربی
- فهرست کتب محمد بن زکریای رازی، ابوریحان بیرونی، به کوشش پاول کراس، پاریس، ۱۹۳۶ میلادی.
- تاریخ آداب اللغة العربیة، جرجی زیدان، پنج جلد، مصر ۱۹۱۲ میلادی.
- تاریخ تمدن اسلام، جرجی زیدان، ترجمه علی جواهر کلام، تهران، ۱۳۳۶.
- تاریخ البیمارستانات فی الإسلام، دکتر احمد عیسی بیک، دمشق، ۱۳۳۷.
زبانهای اروپایی
- پزشکان بزرگ، انگلیسی، (به انگلیسی: The great Doctors)، هنری ا. سیجریست (به انگلیسی: Henry E. Sigerist)، نیویورک، ۱۹۵۸ میلادی
- تاریخ طب، انگلیسی، (به انگلیسی: History of Medicine)، دکتر راف. ه. میجر (به انگلیسی: Ralph H. Major)، ۱۹۵۴ میلادی.
- تاریخ طب در ایران، انگلیسی، (به انگلیسی: A Medicine History of Persia)، دکتر سیریل الگود (به انگلیسی: Dr. C. Elgood)، کمبریج (انگلستان)، ۱۹۵۱ میلادی.
- زندگی و کارهای رازی، انگلیسی، (به انگلیسی: Life and work of Rhazes)، س.ا. رنکینکس انگلیسی، (به انگلیسی: S.A. Rankings))، لندن، ۱۹۱۳ میلادی.
- تاریخ طب و داروسازی و دندانپزشکی و دامپزشکی، فرانسوی، (به فرانسوی: Histoire générale de la médicine et de la pharmacie et de I'art dentaire et de I'art vétérinaire))، با شرکت عدهای از دانشمندان تاریخ طب به سرپرستی پروفسور لینیل لاواستین (به انگلیسی: Prof. Laignel Lavastine)، سه جلد، پاریس، ۱۹۳۶ میلادی.
- اطباء مشهور، فرانسوی، رنه دومینان (به فرانسوی: Réné Dumenil)، ژنو، ۱۹۷۴ میلادی.
- تاریخ ادبیات عرب، آلمانی، (به آلمانی: Geschichte der Arabischen Litteratur)، کارل برکلمان (به آلمانی: Karl Brockelman)، لیدن (هلند)، ۱۹۳۷ میلادی.
- تاریخ اطباء و علماء علوم طبیعی، آلمانی، (به آلمانی: Geschichtte der Arabischen Ärzte und Naturforscher)، فردینالدو وستنفلد، گوتینگن (آلمان)، ۱۸۹۰ میلادی.