اسماعیلیه
اسماعیلیه یکی از فرقههای شیعه است که نام خود را از اسماعیل بن جعفر، فرزند بزرگتر امام جعفر صادق، امام ششم شیعیان، گرفته است. این فرقه، برخلاف اکثریت شیعیان دوازدهامامی که موسی کاظم را به عنوان امام هفتم پذیرفتند، بر این باور است که امامت پس از جعفر صادق به اسماعیل یا فرزندش محمد بن اسماعیل منتقل شد.
اسماعیلیه از لحاظ تاریخی، اعتقادی و سازمانی، یکی از تأثیرگذارترین جریانهای اسلامی در قرون میانه به شمار میرود و در شکلگیری خلافت فاطمیان و جنبشهای دینی در ایران و مصر نقشی برجسته ایفا کرده است.
انشعاب اسماعیلیه از شیعه
انشعاب اسماعیلیه از شیعه پس از شهادت جعفر صادق در سال ۱۴۸ هجری قمری/۷۶۵ میلادی رخ داد. اسماعیل بن جعفر که در مقطعی از سوی پدر به عنوان جانشین معرفی شده بود، بنا بر روایت رایج دوازدهامامی، پیش از پدر درگذشت. با این حال، پیروان اسماعیلیه معتقدند که یا اسماعیل زنده بود و مخفی شده بود تا از آزار عباسیان در امان باشد، یا امامت پس از وی به پسرش محمد بن اسماعیل منتقل شده است. در هر صورت، اسماعیلیان به محمد بن اسماعیل به عنوان امام هفتم خود ایمان دارند، و از اینرو، گاه به آنان هفتامامی نیز گفته میشود.
آموزههای باطنی و سازمان دعوت
از نظر کلامی، اسماعیلیه تأکید ویژهای بر تأویل باطنی قرآن دارند و بر این باورند که متن قرآن دارای لایههای معنایی عمیقتری است که تنها از طریق امام معصوم یا داعی مطلع قابل درک است. به همین سبب، آنان را در منابع تاریخی اسلامی غالباً با عنوانهایی همچون باطنیه، ملاحده یا قرامطه خطاب میکردند. سازمان دینی اسماعیلیه در دورههای نخستین، با نام دعوت یا دعوت هادیه شناخته میشد و به صورت مخفیانه و ساختارمند فعالیت میکرد.
خلافت فاطمیان و شکوفایی اسماعیلیه
در فاصله کمتر از یک و نیم قرن پس از شهادت امام جعفر صادق، شاخهای از اسماعیلیان توانستند خلافت فاطمیان را در شمال آفریقا تأسیس کنند. این خلافت، که از قرن دهم تا دوازدهم میلادی در مصر و بخشهایی از شام، حجاز و شمال آفریقا حکمرانی کرد، نماد شکوفایی سیاسی، فکری و فرهنگی اسماعیلیه بود. خلیفهامامان فاطمی، علاوه بر نقش مذهبی، اقتدار سیاسی را نیز در اختیار داشتند و با خلافت عباسی در بغداد به رقابت پرداختند.
تقسیم به نزاریه و مستعلویه
با مرگ خلیفه فاطمی مستنصر بالله در سال ۱۰۹۴ میلادی، اختلاف شدیدی بر سر جانشینی میان اسماعیلیان پدید آمد. مستنصر در زمان حیات، پسرش نزار را به عنوان جانشین معرفی کرده بود، اما پس از مرگ او، وزیر ارمنیتبار فاطمیان، افضل شاهنشاه، پسر کوچکتر یعنی مستعلی را با کودتا به خلافت رساند. در پی این رخداد، اسماعیلیه به دو شاخه اصلی تقسیم شد:
- نزاریه: پیروان نزار، که بعدها مرکز خود را به ایران منتقل کردند و حسن صباح را به عنوان رهبر و داعی خود در قلعه الموت منصوب کردند.
- مستعلویه: پیروان مستعلی، که عمدتاً در مصر، یمن و هند فعالیت داشتند. امامت این شاخه بعدها به طیب بن منصور منتقل شد که به عنوان امام غائب شناخته میشود.
اسماعیلیه در ایران: از حسن صباح تا مغولان
در سده پنجم هجری، حسن صباح رهبری نزاریه را در ایران برعهده گرفت و با تأسیس پایگاه نظامی در قلعه الموت، هسته مقاومت سیاسی و مذهبی اسماعیلیان را سامان داد. حسن صباح دعوت خود را از خلافت فاطمی جدا ساخت و جنبشی مستقل را آغاز کرد که برای چندین دهه بخشهایی از ایران را تحت کنترل داشت. وی برای دفاع از عقاید خود و مقابله با دشمنان از روشهای گوناگون، از جمله ترورهای هدفمند استفاده کرد. این دوره، نقطه اوج اقتدار سیاسی اسماعیلیه در ایران به شمار میرود.
با حمله مغولان به ایران در سده هفتم هجری و تسلیم شدن آخرین پیشوای نزاری در قلعه الموت، مقاومت نظامی اسماعیلیان در ایران سرکوب شد و کتابخانهها و منابع آنان به کلی نابود گشت. بسیاری از منابع اصیل نزاریان در این دوران از میان رفت.
اسماعیلیه در دوران مدرن: ظهور آقاخانها
در قرن نوزدهم، حسنعلیشاه محلاتی، مشهور به آقاخان اول، به عنوان امام نزاریان شناخته شد. او در پی اختلاف با دربار قاجار به هند گریخت و با حمایت بریتانیا، جایگاه سیاسی و مذهبی خود را در هند تثبیت کرد. سلسله آقاخانها از آن زمان تا امروز به عنوان امامان اسماعیلیه نزاری شناخته میشوند. امامان بعدی، از جمله آقاخان سوم و چهارم، نقش مهمی در نوسازی فکری و اجتماعی جامعه اسماعیلی در سراسر جهان ایفا کردند. آقاخان چهارم، کریم آقاخان، که از دهه ۱۹۵۰ تا ۲۰۲۴ میلادی امام اسماعیلیه بود، یکی از چهرههای شناختهشده در حوزه توسعه جهانی و گفتوگوی بین ادیان به شمار میرفت.
از سال ۲۰۲۵ میلادی، پسر او، رحیم آقاخان به عنوان پنجاهمین امام نزاریان برگزیده شده و ساکن ژنو سوئیس است.
وضعیت کنونی و پراکندگی جغرافیایی
امروزه جمعیت اسماعیلیان در مقایسه با گذشته کاهش یافته، اما همچنان پراکندگی جهانی دارند. اسماعیلیه نزاری بهطور خاص در کشورهایی مانند هند، پاکستان، افغانستان، تاجیکستان، ایران، سوریه، کنیا، تانزانیا، کانادا، بریتانیا و سوئیس حضور دارد. تخمین زده میشود که جمعیت اسماعیلیه در سراسر جهان به حدود ۱۵ میلیون نفر برسد.