تفرش
تفرش شهری در استان مرکزی ایران و مرکز شهرستان تفرش است. این شهر در حدود ۹۰ کیلومتری شمالشرقی اراک و در ارتفاعی بیش از 1900 متر از سطح دریا واقع شده و در میان رشتهکوهها محصور است. موقعیت کوهستانی و ارتفاع زیاد سبب آبوهوای مطبوع و خنک این منطقه شده است.
نامشناسی
نام نخستین تفرش را «گبرش» دانستهاند که از واژه «گبر» به معنای زرتشتی گرفته شدهاست. در دوره پس از ورود اسلام و عربی شدن زبان رسمی، نام آن به صورتهای طبرس، طیرس، طبرتو، تبرش و تپرش نیز ذکر شدهاست. برخی منابع تاریخی این منطقه را محل استقرار پادگانهای هخامنشیان میدانند که بعدها به «بازرجان» تغییر یافتهاست.
تاریخچه
دوران باستان
محدوده فعلی تفرش جزو متصرفات مادها، هخامنشیان و اشکانیان بودهاست. آثار ساسانی همچون گورهای زرتشتیان و دژهای سنگی در منطقه یافت میشود.
پس از اسلام
در زمان خلافت عمر و همزمان با فتح قم و اصفهان، تفرش نیز به دست مالک بن عام اشعری فتح شد. در متون جغرافیایی قرون نخستین، این شهر جزو ولایت جبال یا عراق عجم ذکر شدهاست.
قرون میانه
در دوره سلجوقیان تفرش با نام «طبرس» شناخته میشد. در دوره صفویه این شهر از شکارگاههای شاهان به شمار میرفت و سادات تفرش به دربار صفوی راه یافتند.
دوره قاجار
تفرش در این دوران به دلیل موقعیت ییلاقی اهمیت یافت و بسیاری از اهالی باسواد آن به دستگاه دیوانی و منشیگری راه یافتند.
تقسیمات کشوری
تا سال ۱۳۳۶ تفرش یکی از شهرستانهای اراک بود. در آن سال با الحاق بخشهایی از فراهان و خلجستان، شهرستان مستقل تفرش شکل گرفت. در دهههای بعدی تقسیمات متعددی صورت گرفت و امروز تفرش دارای بخش مرکزی و چندین دهستان است.
جغرافیا و اقلیم
کوهها
از کوههای مهم منطقه میتوان به دوقلو دو برادران (۲۹۲۱ متر)، قرهگوزیل، گندمکوه (۲۱۵۶ متر) و کوه دایرهای علیخورنده اشاره کرد.
آبها
رود آب کمر با نام محلی رودخانه خلجان از این شهر میگذرد. چشمههای معدنی همچون «چشمه گراو» از جاذبههای طبیعی آن است.
اقلیم
میانگین بارش سالانه حدود ۳۱۴ میلیمتر و متوسط دما ۱۳٫۴ درجه سانتیگراد است. تابستانها معتدل (حداکثر °۳۲) و زمستانها سرد (حداقل °۱۵-) میباشد.
تأمین آب
از دیرباز تأمین آب در تفرش از طریق قناتها و آبانبارها صورت میگرفتهاست. قناتهای ششناو، کناربر، استریه، جمالآباد، خرزنو و کریان از مهمترین قناتهای منطقه هستند که برخی قدمتشان به دوره سلجوقیان بازمیگردد.
جمعیت
براساس سرشماری سال ۱۳۹۵، جمعیت شهر تفرش ۱۶٬۴۹۳ نفر در قالب ۵٬۲۳۲ خانوار بوده و جمعیت کل شهرستان ۲۴٬۹۱۳ تن گزارش شدهاست. اکثریت مردم فارسزبان هستند، اما در برخی روستاها زبان ترکی و در یک روستا زبان تاتی رایج است.
زبان
زبان اصلی مردم تفرش فارسی است که ریشه در فارسی باستان دارد. با این حال، در برخی نقاط روستایی زبانهای تاتی و ترکی (از جمله ترکی خلجی) نیز رایج است.
دین و مذهب
مردمان تفرش در گذشته زرتشتی بودهاند. از قرن سوم هجری اسلام در این ناحیه گسترش یافت و امروزه اکثریت مردم شیعه دوازدهامامی هستند.
اقتصاد
اقتصاد منطقه بر پایه کشاورزی، باغداری و صنایعدستی است. محصولات مهم شامل گندم، جو، حبوبات، گردو، بادام، انگور و سیب است. قالیبافی، گلیمبافی و رودوزیهای سنتی (مانند درویشیدوزی) از صنایع دستی مهم تفرش به شمار میروند. فرشهای تفرش به شهرهایی چون تهران و همدان و حتی خارج از کشور (بهویژه آلمان) صادر میشوند.
آموزش
تفرش دارای چند دانشگاه از جمله دانشگاه دولتی تفرش (بنیانگذاریشده به همت دکتر محمود حسابی)، دانشگاه آزاد اسلامی و دانشگاه پیام نور است. مدرسه ضیاییه در محله فم قدیمیترین مدرسه شهر با قدمتی بیش از صد سال است.
گردشگری و آثار تاریخی
- آثار باستانی: قلعههای گبری، سنگنگارههای یازیلی چای، گورهای زرتشتی در کبوران، آتشکده چهارطاقی.
- اماکن مذهبی: مسجد جامع ششناو (دوره سلجوقی)، امامزاده محمد، امامزاده احمد، امامزاده قاسم، بیبی ستین، بقعه آقامؤمن تفرشی.
- خانهها و بناهای تاریخی: خانه دکتر محمود حسابی، خانه نظامی گنجوی، خانه میر فخرایی، خانه عباسقلیخان میرپنج، کاروانسرای خانک.
- جاذبههای طبیعی: غار گاوخور، غار علیخورنده، غار امجک، چشمه گراو، آبشار قطرهباران، درههای دیزه و بدر.
مشاهیر
- پروفسور سیدمحمود حسابی (پدر علم فیزیک ایران)
- دکتر احمد پارسا (پدر علم گیاه شناسی ایران)
- توران میرهادی (اولین دندانپزشک ایران)
- شیخ طبرسی (دانشمند بزرگ ایرانی)
- ابوالقاسم سحاب (پدر جغرافیای ایران)
- حکیم نظامی تفرشی
- حسینعلی نکیسا (استاد آواز و موسیقی ایران)
- فتحعلی واشقانی
- میرغلام تفرشی
- میر مصطفی تفرشی