حوزه علمیه قم
حوزه علمیه قم، بزرگ‌ترین و پررونق‌ترین مرکز تربیت و پرورش طلاب علوم دینی شیعه در جهان اسلام در عصر حاضر است. مکتب و حوزه حدیثی قم (در کنار کوفه و بغداد) یکی از سه حوزهٔ حدیثی کهن در تاریخ علمی جهان تشیع بود و در قرن پیشین توسط عبدالکریم حائری یزدی در سال ۱۳۰۱ خورشیدی تجدید حیات شد؛ به‌گونه‌ای که وی را مؤسس حوزه علمیه قم نامیده‌اند.
پیشینه و تاریخ حوزه علمیه قم
حوزه علمیه قم، با تلاش‌های افرادی همچون میرزا محمد فیض قمی، محمدتقی بافقی، مهدی پایین‌شهری قمی، میرزا محمد ارباب قمی، محمدرضا شریعتمدار ساوجی و چند تن دیگر و در نهایت با استقرار عبدالکریم حائری یزدی (معروف به مجدِّد حوزهٔ قم) در این شهر، جانی دوباره گرفت.
قدمت این حوزه به نخستین دهه‌های سده دوم هجری قمری و هجرت اشعریان از کوفه به قم و رونق تشیع و تکوین حوزه علمیه شیعی در این شهر برمی‌گردد. با مهاجرت خاندان‌های دانش‌پرور مانند: خاندان برقی، حمیری، ابن بابویه و ... و حضور علویان و سادات در قرون سوم به بعد، حوزه قم اعتبار یافته و سبب رونق و گسترش سریع آن شد و در کنار این مزیت‌ها، ارتباط نزدیک با امامان معصوم (علیهم‌السلام) مایه اعتبار روزافزون حوزه قم شده و آن حوزه را به مرجع و معیاری در حوزه علوم اسلامی بدل کرد. بر پایه منابع گوناگون در حوزه قم تقریبآ همه شاخه‌های علوم دینی، از جمله: کلام، علوم قرآنی، رجال، حدیث و ... و مقدمات آن‌ها تدریس می‌شد.
نظام درسی
مواد درسی
در حوزه قدیم قم، ادبیات عرب مورد توجه استادان بود. کتاب‌های «الشعر و الشعراء» و «النحو» اثر ابوجعفر برقی، از آثار در زمینه ادبیات بود که در حوزه تدریس می‌شد. در حوزه علوم قرانی، کتابی را که ابوطالب عبدالله بن صلت قمی نوشته بود، مورد توجه این حوزه قرار گرفت. کتاب التنزیل و التعبیر اثر ابوعبدالله برقی و نیز کتاب دیگرش التفسیر و همین‌طور کتاب تفسیری حسن بن خالد در ۱۲۰ جلد که حسن عسکری آن را املا کرده بود، از آثاری است که در این حوزه شکل گرفته بود. در مورد کتاب‌های فقهی، نیز محدثان قمی آثار بسیاری نوشته بودند که به کتاب‌هیا محمد بن حسن صفار و سعد بن عبدالله شاعری می‌توان اشاره کرد. تفسیر علی بن ابراهیم قمی نیز در این دوره نگارش یافت که بعدها پایه تفاسیر بسیاری قرار گرفت. کتاب‌های الجبر و التفویض و همین‌طور کتاب مایفعل الناس حین یفقدون الامام، از آثار در زمینه کلام است که در این حوزه مورد توجه قرار گرفته است. کتاب الغیبه حمیری، دیگر کتاب در این موضوع است. علوم تاریخ و جغرافیا، تراجم و علم رجال نیز در این حوزه مورد اهمیت قرار می‌گرفت. امروزه در حوزه علمیه قم، دروس فقه، اصول فقه، فلسفه، کلام، تفسیر قرآن، علوم قرآنی، ادبیات عرب، رجال، درایه و اخلاق از دروس اصلی به حساب می‌آیند. برخی دروس چون ریاضیات و نجوم نیز از درس‌های تدریس شده در حوزه علمیه قم بوده‌اند.
شیوه‌های آموزش
شیوه‌های آموزش در همه حوزه‌های دینی کمابیش هم‌سان بود.
یک روش بسیار معمول به‌ویژه در آموزش حدیث این بوده که طالبان دانش، گروهی یا فردی، نزد استاد گرد می‌آمدند و استاد احادیث را از حفظ یا از روی نوشته بر آنان می‌خواند و آنان درس استاد را به حافظه سپرده و می‌نوشتند. کتاب‌های امالی و مجالس حاصل این‌گونه از آموزش بوده است.
گاه نیز شاگرد کتابی از آن استاد یا دیگری را نزد استادش قرائت می‌کرد و استاد آن را می‌شنید و تأیید می‌کرد. به هر روی، استاد پس از اطمینان از تبحر شاگرد در سماع و فهم حدیث و وثاقت و امانت او به وی اجازه روایت می‌داد. معمولا این اجازه‌ها بر کاغذی یا در پایان کتابِ اجازه داده شده نوشته می‌شد.
ابن ابی جید قمی در سال ۳۵۶ از احمد بن محمد عطار قمی اجازه روایت دریافت کرده است. ابن ندیم در پشت کتابی به خط شیخ صدوق، محمد بن علی ابن بابویه خوانده بود که به فلان فرزند فلان، روایت کتاب‌های دویست‌گانه پدرم و کتاب‌های هجده‌گانه خودم را اجازه دادم.
مدارج علمی
رتبه‌بندی‌های امروزی در حوزه‌های علمیه در سه سطح اصلی و سطح چهارمی که بعد از آن قرار دارد تدوین شده است هر سطح از سطوح، دارای پایه‌های مختلفی است که هرکدام یکسال نیاز به زمان دارد:
- سطح اول: شامل دروس با موضوع ادبیات عرب و کتاب شرح لمعه (پایه اول، دوم، سوم، چهارم، پنجم و ششم)
- سطح دوم: شامل دروس با موضوع اصول فقه و فقه و کتاب‌های مکاسب محرمه و رسائل (پایه هفتم و هشتم)
- سطح سوم: شامل دو کتاب مکاسب و کفایه (پایه نهم و دهم)
- سطح چهارم: دروس خارج فقه
مدارج علمی در حوزه عملیه، با مدارک تحصیلی دانشگاهی و آموزش و پرورش، قابلیت معادل سازی دارند. این معادل‌سازی به شرح ذیل است:
- پایان سطح اول: معادل با دیپلم
- پایان سطح دوم به انضمام پایان‌نامه: معادل با کارشناسی
- پایان سطح سوم: معادل با کارشناسی ارشد
- پایان سطح چهارم (گذراندن چهار سال درس خارج فقه و اصول به همراه چهار امتحان و نگارش رساله تحقیقی): معادل با دکتری