زندان
زندان، که به عنوان حبس، بازداشتگاه، ندامتگاه، مرکز اصلاح و تربیت، مراکز بازداشت موقت و یا سازمان زندان‌ها نیز شناخته می‌شود، مکانی است که در آن افراد برخلاف میل خود و تحت نظر دولت و به منظور تنبیه به دلیل ارتکاب به جرایم مختلف زندانی می‌شوند. معمولاً زندان‌ها به عنوان بخشی از سیستم قضایی مورد استفاده قرار می‌گیرند؛ افرادی که متهم به جرمی شده‌اند، ممکن است تا زمان محاکمه در زندان نگهداری شوند، و افرادی که جرم آنها در دادگاه ثابت شده است، به دوره‌های معینی از زندان محکوم می‌شوند.
زندان‌ها می‌توانند به عنوان ابزاری برای سرکوب سیاسی در دست حکومت‌های استبدادی قرار گیرند. در این موارد، دولت‌ها مخالفان سیاسی خود را بدون محاکمه عادلانه و بدون رعایت اصول قانونی، به دلیل جرایم سیاسی در زندان‌ها نگهداری می‌کنند. این استفاده از زندان‌ها در بیشتر قوانین بین‌المللی که بر عدالت در نظام قضایی نظارت دارند، غیرقانونی است. در زمان جنگ، کشورهای متخاصم یا بی‌طرف ممکن است اسیران جنگی یا بازداشت‌شدگان را در زندان‌های نظامی یا اردوگاه‌های اسیران جنگی نگهداری کنند. در هر زمانی، دولت‌ها می‌توانند غیرنظامیان را در اردوگاه‌های بازداشت دسته‌جمعی زندانی کنند.
فردی که در زندان وظیفه حفاظت و نگهداری از زندانیان را بر عهده دارد، زندانبان نامیده می‌شود و افرادی که در زندان نگهداری می‌شوند، به عنوان زندانی شناخته می‌شوند. در برخی مواقع، واژه زندانبان به تمام کسانی که در زندان یا سازمان زندان‌ها مشغول به کار هستند، اطلاق می‌شود.
زندان‌های بزرگ معمولاً به بخش‌هایی به نام بند تقسیم می‌شوند. علاوه بر بندها، در این زندان‌ها قسمت‌هایی مانند اندرزگاه، سالن، هواخوری، سلول انفرادی و بهداری نیز وجود دارد.
نام‌گذاری
در زبان انگلیسی آمریکایی، اصطلاحات «prison» و «jail» تعریف‌های متفاوتی دارند، اگرچه در محاوره روزمره ممکن است این تفاوت‌ها رعایت نشود. در این زبان، «prison» یا «penitentiary» به مکانی اطلاق می‌شود که افراد برای مدت طولانی، مانند چندین سال، زندانی می‌شوند و توسط دولت فدرال یا ایالتی اداره می‌شود. از سوی دیگر، «jail» به مکانی گفته می‌شود که افراد برای مدت کوتاه‌تری یا برای بازداشت پیش از محاکمه نگهداری می‌شوند و معمولاً توسط دولت محلی، معمولاً کلانتر شهرستان، اداره می‌شود. خارج از ایالات متحده، «prison» و «jail» اغلب معنای یکسانی دارند.
استفاده از اصطلاحات در سایر کشورها
در نیوزیلند، اصطلاحات «jail» و «prison» به طور رایج استفاده می‌شوند، اگرچه در استفاده رسمی از اصطلاحات «correctional facility» و «prison» استفاده می‌شود. در پاپوآ گینه نو، «prison» به طور رسمی استفاده می‌شود، اما «jail» نیز به طور گسترده فهمیده و بیشتر استفاده می‌شود. در استرالیا، کلمات «gaol»، «jail» و «prison» رایج هستند. املای «gaol» در گذشته به صورت رسمی استفاده می‌شد و بسیاری از زندان‌های تاریخی با این نام اکنون به جاذبه‌های گردشگری تبدیل شده‌اند، مانند زندان «Maitland Gaol». به صورت رسمی، اصطلاح «correctional center» برای تقریباً تمامی زندان‌های ایالت‌های نیو ساوت ولز و کوئینزلند استفاده می‌شود، در حالی که سایر ایالت‌ها و قلمروها از نام‌های متنوعی استفاده می‌کنند. «prison» به طور رسمی برای برخی از زندان‌ها در ایالت‌های استرالیای جنوبی، ویکتوریا و استرالیای غربی استفاده می‌شود. زندان‌های نوجوانان در استرالیا بسته به حوزه قضایی، به نام‌های مختلفی از جمله «youth correctional facilities» یا «youth detention centers» شناخته می‌شوند.
استفاده در کانادا
در کانادا، اگرچه اصطلاحات «jail» و «prison» به طور رایج در محاوره استفاده می‌شوند، اما مراکز رسمی به نام‌هایی مانند «facility»، «correctional center»، «penitentiary» یا «institution» نام‌گذاری شده‌اند. تعدادی از مراکز همچنان به نام تاریخی خود، یعنی «jail»، شناخته می‌شوند.
ریشه‌شناسی
واژه "زندان" در لغت‌نامه دهخدا به معنای مکانی است که در آن متهمان و محکومان نگهداری می‌شوند. این کلمه در فرهنگستان زبان و ادب فارسی به عنوان معادل برای واژه "حبس" پذیرفته شده‌است. در زبان‌های مختلف از جمله پهلوی به صورت "زیندان"، در ارمنی به شکل "زندن" و در اوسِتی به عنوان "زیندون" به کار رفته و به معنای محبس یا جایی برای توقیف گناهکاران است. همچنین در فرهنگ عمید، این واژه به عنوان بندیخانه، محبس‌خانه و قیدخانه تعریف شده که به مکانی برای نگهداری محکومان و تبهکاران اشاره دارد.
در بسیاری از کشورها، "زندان" به عنوان مترادفی برای "بازداشتگاه" به‌کار می‌رود. در افغانستان نیز از واژه "نظارت‌خانه" استفاده می‌شود. اما از نظر قانونی، این دو واژه به دو نهاد متفاوت اشاره دارند. بازداشتگاه‌ها برای نگهداری متهمانی است که هنوز حکمی قطعی ندارند و در انتظار محاکمه هستند، در حالی که زندان‌ها محلی برای نگهداری مجرمانی است که دارای حکم قطعی هستند.
تعریف زندان و بازداشتگاه در قانون جمهوری اسلامی ایران
طبق آیین‌نامه اجرایی سازمان زندان‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور (مصوب ۲۰ آذر ۱۳۸۴)، زندان به عنوان مکانی تعریف شده که محکومان با حکم قطعی به آنجا منتقل می‌شوند و برای مدت معین یا به‌طور دائم برای تحمل کیفر، حرفه‌آموزی، بازپروری و بازسازگاری در آن نگهداری می‌شوند.
همچنین در همین آیین‌نامه، بازداشتگاه به عنوان مکانی معرفی شده که متهمان با قرار کتبی مقامات قضایی تا زمان اتخاذ تصمیم نهایی به آنجا منتقل می‌شوند.
زندانی
در قانون، به افرادی که به دلیل ارتکاب جرم و با حکم دادگاه به حبس محکوم شده‌اند و در نتیجه از آزادی‌های شخصی خود محروم می‌شوند، زندانی گفته می‌شود. این افراد تحت محدودیت‌های فیزیکی قرار می‌گیرند و به عنوان بخشی از کیفر خود در زندان نگهداری می‌شوند. در نظام حقوقی فقهی ایران، عفو و مرخصی به زندانیانی تعلق می‌گیرد که نشان داده‌اند پس از آزادی دوباره به کارهای خلاف روی نخواهند آورد. طبق گفته معاون منابع انسانی قوه قضاییه، تا ابتدای سال ۱۳۹۵، تعداد زندانیان در ایران حدود ۲۰۰ هزار نفر بود.
نگهداری کودکان در زندان‌های زنانه در ایران
بر اساس قوانین زندان‌های ایران، مادران مجرم مجازند کودکان و نوجوانان خود را تا سن ۱۴ سالگی به همراه خود در زندان نگه دارند.
اصطلاح‌ها
در زندان‌های سراسر جهان، اصطلاحات و عبارات خاصی میان زندانیان رایج است. برای مثال، در زبان فارسی، اصطلاح "زیر هشت" به معنای محل نگهبانی یا محل استقرار افسر نگهبان است. این اصطلاح در زندان قصر رایج شد، زیرا محل استقرار نگهبانان در تقاطع هشت راهروی زندان قرار داشت. این اصطلاح هنوز هم در بسیاری از زندان‌ها، به ویژه در زندان رجایی شهر، بسیار رایج است.
جایگزینی حبس زیر ۳ ماه
طبق رأی دیوان عالی کشور، برای مجازات‌هایی که مدت حبس آنها کمتر از ۳ ماه است، باید مجازات جایگزینی در نظر گرفته شود. این تصمیم به این معناست که حبس کمتر از ۳ ماه باید با مجازات دیگری جایگزین شود و در موارد جرائم غیرعمد، نیازی به گذشت شاکی خصوصی وجود ندارد. تمامی دادگاه‌ها موظف هستند که برای این نوع مجازات‌ها، گزینه جایگزینی را در نظر بگیرند.