معاهده پاریس
معاهده پاریس در ۴ مارس ۱۸۵۷ میلادی (۱۳ اسفند ۱۲۳۵ شمسی) میان ایران و بریتانیا در شهر پاریس به امضا رسید. این معاهده نتیجه جنگ ایران و انگلیس بر سر مسئله هرات بود و پیامد آن جدایی رسمی هرات از ایران و به رسمیت شناخته شدن استقلال افغانستان از سوی ایران بود. نماینده ایران در مذاکرات فرخخان غفاری (امینالملک) و نماینده بریتانیا لرد کاولی بودند.
پیشزمینه تاریخی
هرات از نظر سیاسی و نظامی اهمیت بالایی داشت. در دوران موسوم به بازی بزرگ، انگلیس هرات را بهعنوان دروازه هندوستان تلقی میکرد و تلاش داشت با نفوذ و دخالت در امور آن، مانع نزدیکی روسیه و ایران به هندوستان شود. از سوی دیگر، حکومتهای قاجار هرات را بخشی از قلمرو تاریخی ایران میدانستند.
از زمان فتحعلیشاه قاجار، شورشهای متعددی در هرات با تحریک بریتانیا روی داد. در دوره محمدشاه قاجار، ایران با تصرف هرات توانست برای مدتی حاکمیت خود را بازگرداند. اما با روی کار آمدن ناصرالدین شاه و صدارت میرزا آقاخان نوری، روابط ایران و هرات بار دیگر دستخوش تنش شد.
لشکرکشی ایران به هرات
در سال ۱۸۵۶ میلادی، با مرگ یارمحمدخان (حاکم هرات) و جانشینی پسرش صیدمحمدخان، روابط او با ایران تیره شد. سرکشیهای او و تحریکهای انگلیس موجب شد ناصرالدین شاه به فرماندهی سلطان مراد میرزا حسامالسلطنه لشکرکشی به هرات را دستور دهد. سپاه ایران هرات را تصرف کرد، اما رفتار خشن نیروهای ایرانی موجب نارضایتی مردم شد و زمینه دخالت انگلیس را فراهم آورد.
واکنش بریتانیا و جنگ جنوب ایران
انگلیس که تحمل تسلط ایران بر هرات را نداشت، با صدور بیانیهای ایران را به نقض تعهدات پیشین متهم و رسماً جنگ اعلام کرد. ناوگان بریتانیا در سال ۱۸۵۶ میلادی جزیره خارک و سپس بوشهر را اشغال کرد و تا محمره (خرمشهر) پیشروی نمود.
میانجیگری و مذاکرات صلح
در حالی که بریتانیا در هند با شورشهای بزرگ دستبهگریبان بود، ادامه جنگ با ایران برایش دشوار مینمود. از سوی دیگر، ایران نیز توان مقاومت نداشت. بنابراین با میانجیگری فرانسه (ناپلئون سوم) مذاکرات صلح در پاریس آغاز شد و معاهدهای در ۱۵ فصل به امضا رسید.
مفاد اصلی معاهده پاریس
مهمترین مفاد این معاهده عبارت بودند از:
- تخلیه قوای ایران از هرات و خروج نیروهای انگلیسی از جنوب ایران
- ترک دعاوی ایران نسبت به افغانستان و به رسمیت شناختن استقلال افغانستان
- پذیرش حکمیت انگلستان در مناقشات آتی ایران و افغانستان
- عفو کسانی که با انگلیسیها همکاری داشتند
- اجازه تأسیس کنسولگریهای انگلیس در ایران
- اعطای حقوق دولت کاملهالوداد به بریتانیا در روابط تجاری
- کنترل تجارت برده در خلیج فارس توسط انگلیسیها
- استرداد اسرای جنگی
- تعهد ایران به عدم دخالت در امور داخلی افغانستان
پیامدهای معاهده
با امضای معاهده پاریس، هرات رسماً از خاک ایران جدا شد و در سال ۱۸۶۳ به امارت افغانستان ملحق گردید. به دنبال این جدایی، ایران استقلال افغانستان را به رسمیت شناخت و برای همیشه از ادعاهای خود در این منطقه صرفنظر کرد. این معاهده موجب افزایش نفوذ سیاسی و اقتصادی بریتانیا در ایران شد و زمینه را برای دخالت بیشتر این کشور در امور داخلی و خارجی ایران فراهم آورد. در نهایت، این معاهده ضربهای جدی به تمامیت ارضی و اعتبار سیاسی ایران وارد ساخت و نشاندهنده ضعف دیپلماسی و ناتوانی نظامی حکومت قاجار بود.