عهدنامه گلستان
عهدنامه گلستان توافقنامهای میان ایران و امپراتوری روسیه بود که در ۲۴ اکتبر ۱۸۱۳ میلادی (۲۹ شوال ۱۲۲۸ ه.ق / ۲ آبان ۱۱۹۲ ه.ش) در روستای گلستان قرهباغ میان نمایندگان دو دولت به امضا رسید. این عهدنامه با وساطت و فشار انگلستان و پس از هشت سال جنگ میان ایران قاجاری و روسیه تزاری (۱۸۰۴–۱۸۱۳) منعقد شد. گرچه در ظاهر با هدف پایان مخاصمات نظامی تنظیم شده بود، اما نتیجه آن تثبیت سیطره روسیه بر بخشهای بزرگی از قفقاز و جدا شدن گستردهترین اراضی ایران تا آن زمان بود.
عهدنامه گلستان نخستین توافق رسمی بود که ایران را بهطور گسترده از بخشهای بزرگی از سرزمینهای قفقاز محروم ساخت و نقطه آغازی بر عقبنشینی تدریجی ایران در برابر امپراتوری روسیه به شمار میرود که در ادامه منجر به عهدنامه ترکمانچای نیز گردید.
زمینه تاریخی
از زمان پتر کبیر، روسها در پی گسترش قلمرو خود به قفقاز و نزدیک شدن به مرزهای ایران و هندوستان بودند. این سیاست در دوره کاترین دوم شدت یافت و پس از الحاق گرجستان به روسیه در سال ۱۸۰۱ م. توسط الکساندر یکم، بهطور جدی دنبال شد. فرماندهان روس، از جمله سیسیانوف، مأموریت یافتند با حمله به خانات قفقاز، آن منطقه را به پایگاه دائمی نفوذ روسیه تبدیل کنند.
حمله روسیه به گنجه در ۱۸۰۴ م. و کشته شدن جوادخان قاجار آغازگر جنگ شد. عباسمیرزا، ولیعهد فتحعلیشاه و حاکم آذربایجان، فرماندهی نیروهای ایرانی را برعهده داشت. جنگ در قفقاز با فراز و فرودهایی ادامه یافت. روسها با وجود تصرف خاناتی چون شکی، شیروان، قبه، باکو و قرهباغ، در نبردهای متعدد شکست خوردند و نتوانستند ایروان یا گیلان را فتح کنند.
جنگ ایران و روس تحت تأثیر مستقیم تحولات اروپا بود. ایران برای مقابله با روسیه ابتدا به فرانسه (عهدنامه فینکنشتاین ۱۸۰۷) و سپس به انگلستان متکی شد. اما تغییرات سیاسی اروپا، از جمله پیمان تیلسیت میان ناپلئون و الکساندر اول و سپس اتحاد روس و انگلیس در جنگ با فرانسه، باعث شد وعدههای حمایتی قدرتهای اروپایی از ایران عملی نشود.
مسیر مذاکرات صلح
با تشدید نیاز روسیه به تمرکز بر جنگ با ناپلئون، مذاکراتی در اصلاندوز آغاز شد. نماینده ایران، میرزا ابوالقاسم قائممقام فراهانی، خواستار بازگشت مرزها به وضع «قدیمالایام» شد. روسها اما اصرار داشتند که مرزها براساس وضع موجود باقی بماند. این مذاکرات بدون نتیجه پایان یافت.
پس از شکست ایران در نبرد اصلاندوز (۳۱ اکتبر ۱۸۱۲)، شرایط ایران دشوارتر شد. سر گور اوزلی، سفیر انگلستان در ایران، با تهدید به قطع کمکهای مالی و وعدههای مبهم درباره بازگرداندن ولایات، شاه قاجار را به پذیرش صلح واداشت.
امضای عهدنامه در گلستان
نمایندگان طرفین در روستای گلستان قرهباغ گرد هم آمدند: ژنرال رتیشچف از طرف روسیه، میرزا ابوالحسن خان شیرازی (ایلچی) از طرف ایران و سر گور اوزلی بهعنوان میانجی.
عباس میرزا که از متن پیشنویس ناراضی بود، مخالفت کرد؛ اما فشار اوزلی و وعدههای او مبنی بر بازگرداندن ولایات پس از صلح باعث شد ایران در نهایت موافقتنامه را بپذیرد.
مفاد عهدنامه گلستان
عهدنامه گلستان مشتمل بر ۱۱ فصل بود. مهمترین بندهای آن عبارت بودند از:
- پایان جنگ و برقراری صلح (فصل ۱)
- تعیین مرز بر اساس وضع موجود، از آدینهبازار تا دشت مغان و ارس و مرزهای قرهباغ و نخجوان (فصل ۲)
- شناسایی حاکمیت روسیه بر گرجستان، گنجه، قرهباغ، شکی، شیروان، قبه، دربند، باکو، داغستان و دیگر مناطق قفقاز (فصل ۳)
- حق روسیه در تأیید ولیعهد ایران (حمایت از عباس میرزا) (فصل ۴)
- انحصار کشتیهای جنگی روسیه در دریای خزر و دسترسی کشتیهای تجاری روس به بنادر ایران (فصل ۵)
- تبادل اسرا، اعزام سفرا و تنظیم روابط بازرگانی و گمرکی (فصول ۶–۱۱).
پیامدهای عهدنامه گلستان
جدا شدن سرزمینها
با این عهدنامه، ایران حدود ۲۲۰ هزار کیلومتر مربع از خاک خود در قفقاز و حدود ۱۲۰ هزار کیلومتر مربع از آبهای دریای خزر را از دست داد. مناطق جداشده شامل:
- گرجستان شرقی، آبخاز، منگریل، گوریا
- ایالتهای گنجه، قرهباغ، شکی، شیروان، قبه، دربند، باکو
- داغستان، چچن و اینگوش (امروزی)
- بخشهایی از تالش
این جدایی، نفوذ ایران در قفقاز و دریای سیاه و موقعیت انحصاری آن در دریای خزر را از میان برد.
بحران در روابط ایران و انگلستان
ایران انتظار داشت به پشتوانه تعهدات انگلیس، ولایات اشغالشده پس گرفته شود. اما انگلیس پس از اتحاد با روسیه، از ایفای تعهداتش سر باز زد. این مسئله سبب بیاعتمادی عمیق در روابط ایران و بریتانیا شد.
تلاشهای نافرجام برای استرداد ولایات
میرزا ابوالحسن خان ایلچی بارها به روسیه و انگلستان سفر کرد تا استرداد سرزمینها را پیگیری کند. حتی تزار روس وعدههایی داد، اما در عمل هیچ بخشی به ایران بازگردانده نشد.
دوره دوم جنگهای ایران و روسیه
اگرچه عهدنامه گلستان رسماً مرزهای ایران و روسیه را تعیین کرد، در اسناد ایرانی نشانههایی از ابهام و عدم قطعیت دیده میشد: نبود سند مبادله رسمی میان شاه و تزار، امید فتحعلیشاه و عباس میرزا به بازگرداندن ولایات، و تصریح برخی مواد بر «وضع موجود» به جای واگذاری قطعی. این ابهام و نارضایتی ایران از نتایج معاهده، همراه با ناکامی در بازپسگیری سرزمینها، زمینهساز دوره دوم جنگهای ایران و روسیه (۱۸۲۶–۱۸۲۸) شد. نتیجه این جنگ، انعقاد عهدنامه ترکمانچای بود که بخشهای بیشتری از قفقاز را از ایران جدا کرد.