قرارداد 1915

قرارداد ۱۹۱۵ یا قرارداد سری قسطنطنیه یک توافق سری میان امپراتوری روسیه و بریتانیا بود که به بازنگری قرارداد 1907 انجامید. در چارچوب این توافق، روسیه متعهد شد که پس از پیروزی متفقین، کنترل قسطنطنیه و تنگه‌های اطراف را به دست آورد و در مقابل، روسیه نفوذ کامل بریتانیا در منطقه بی‌طرف ایران را به رسمیت شناخت. قرارداد ۱۹۱۵ به‌صورت محرمانه و بدون اطلاع دولت ایران منعقد شد و رسماً در تلگرام محرمانه‌ای در تاریخ ۲۰ مارس ۱۹۱۵ (۲۸ اسفند ۱۲۹۳ش) نهایی گردید و باعث افزایش دخالت روسیه و بریتانیا در امور داخلی و اقتصادی ایران و نقض آشکار استقلال کشور شد.

قرارداد 1915

این قرارداد به دنبال تغییرات شرایط بین‌المللی و نیاز بریتانیا برای تضمین متحدی در شمال و غرب خاورمیانه، و تمایل روسیه برای جلب حمایت انگلیس در منطقه، شکل گرفت.

زمینه تاریخی قرارداد 1915

با آغاز جنگ جهانی اول در ۲۸ ژوئیه ۱۹۱۴ (۵ مرداد ۱۲۹۳ ش)، وضعیت سیاسی و بین‌المللی ایران همچنان شکننده بود. در فاصله انحلال مجلس دوم شورای ملی تا گشایش مجلس سوم، نایب‌السلطنه و کابینه ایران تحت نفوذ و هدایت روسیه و بریتانیا قرار داشتند و مداخله خارجی در دوره مشروطه ادامه یافت. هرچند ایران بی‌طرفی خود را اعلام کرد، اما تحرکات آلمان در خاورمیانه، به ویژه در ایران، موجب نگرانی روسیه و بریتانیا شد. مأموران آلمانی مانند ویلهلم واسموس تلاش می‌کردند برخی قبایل ایرانی را علیه منافع انگلیس بسیج کنند، و این امر موجب واکنش فوری بریتانیا شد.

مفاد قرارداد 1915

قرارداد سری قسطنطنیه در مارس ۱۹۱۵ میان روسیه تزاری و بریتانیا به امضا رسید و بدون اطلاع یا رضایت دولت ایران انجام شد. بر اساس این توافق قسمت اعظم منطقه بی‌طرفی که در قرارداد ۱۹۰۷ تعیین شده بود، رسماً به حوزه نفوذ اقتصادی بریتانیا ضمیمه شد. در مقابل، بریتانیا آزادی عمل کامل روسیه در مناطق تحت نفوذ اقتصادی روسیه را پذیرفت.

این توافق، در واقع نسخه‌ای تکمیلی از قرارداد ۱۹۰۷ سن پترزبورگ بود و نشان‌دهنده ادامه نقض حاکمیت ملی ایران و دخالت بی‌سابقه قدرت‌های خارجی در امور داخلی کشور بود.

پیامدهای سیاسی و نظامی قرارداد 1915

اجرای این قرارداد موجب افزایش دخالت روسیه و بریتانیا در امور سیاسی و اقتصادی ایران شد. نیروهای روسی شمال کشور، از جمله قزوین و مقدمات تصرف پایتخت، و نیروهای انگلیسی جنوب ایران، از جمله بوشهر، را تحت کنترل گرفتند. نهادهای نظامی و انتظامی ایران مانند نیروی قزاق و پلیس جنوب نیز عملاً تحت هدایت روس و انگلیس فعالیت کردند.

این توافق، علاوه بر تعرض به استقلال ایران، منجر به سرکوب نیروهای ملی‌گرای طرفدار آلمان و عثمانی در مناطق مرکزی، جنوبی و غربی ایران، ایجاد تنش‌های داخلی و افزایش بی‌اعتمادی عمومی نسبت به روسیه و بریتانیا و محدودیت در آزادی عمل دولت ایران در سیاست داخلی و خارجی شد.

لغو و افشای قرارداد 1915

با وقوع انقلاب بلشویکی در روسیه در سال ۱۹۱۷، مفاد قرارداد سری قسطنطنیه عملاً منتفی شد و روسیه تزاری از تعهدات خود صرف‌نظر کرد. افشای این توافق سری پس از انقلاب بلشویکی، حس ضدتزاری و ضدانگلیسی در میان ایرانیان را تشدید کرد و نمونه‌ای آشکار از نقض استقلال کشور توسط قدرت‌های امپریالیستی به شمار آمد.