ماه‌گرفتگی
ماه‌گرفتگی یا خُسوف (انگلیسی: Lunar eclipse)، زمانی رخ می‌دهد که ماه در حالت بدر و وضعیت مقابله قرار گرفته و سایه زمین بر روی آن بیفتد. در این وضعیت، ماه وارد مخروط سایه زمین می‌شود، به عبارتی زمین بین ماه و خورشید قرار می‌گیرد. سایه زمین به شکل مخروطی است که قاعده آن مقطع زمین و طول متوسط آن حدود ۱٬۳۸۰٬۰۰۰ کیلومتر است. این طول سایه با تغییر فاصله زمین از خورشید تا حدود ۴۰٬۰۰۰ کیلومتر متغیر است.
شرایط وقوع ماه‌گرفتگی
برای وقوع ماه‌گرفتگی باید دو شرط اساسی برقرار باشد:
- خورشید، زمین و ماه باید در یک خط مستقیم قرار گیرند، یعنی ماه در حالت بدر دیده شود. این وضعیت ماهی یک بار روی می‌دهد.
- ماه باید در حرکت مداری خود در حال عبور از دائرةالبروج باشد، یعنی در یکی از گره‌ها قرار گیرد.
دو نقطه‌ای که در آن‌ها ماه از صفحه دائرةالبروج عبور می‌کند، عقدتین نامیده می‌شوند. یکی از این عقده‌ها رأس (گره شمالی) و دیگری ذنب (گره جنوبی) است. خط واصل این دو نقطه را خط عقده‌ها یا خط گره‌ها می‌نامند.
مدت زمان ماه‌گرفتگی
مدت زمان ماه‌گرفتگی نسبتاً طولانی است. قطر مخروط سایه زمین در نقطه‌ای که ماه از آن می‌گذرد حدود ۹٬۲۰۰ کیلومتر است. اگر ماه از مرکز مخروط عبور کند، ماه‌گرفتگی کامل نزدیک به دو ساعت طول می‌کشد. قطر ماه حدود ۳٬۵۰۰ کیلومتر است و سرعت متوسط آن ۳٬۲۰۰ کیلومتر در ساعت است. حتی در ماه‌گرفتگی کامل، ماه کاملاً تاریک نمی‌شود بلکه به رنگ سرخ بی‌فروغ درمی‌آید. این نور ناشی از شکسته شدن نور خورشید در جو زمین است.
انواع ماه‌گرفتگی
- ماه‌گرفتگی جزئی: در این حالت فقط قسمتی از ماه از میان مخروط سایه عبور می‌کند. در نتیجه، بخشی از ماه تاریک و بخشی دیگر روشن می‌ماند.
- ماه‌گرفتگی نیم‌سایه‌ای: این نوع زمانی رخ می‌دهد که ماه تنها در نیم‌سایه زمین قرار می‌گیرد. در این حالت، ماه به صورت خاکستری سوخته دیده می‌شود و قسمتی از آن تیره‌تر به نظر می‌رسد.
دنباله ماه‌گرفتگی‌ها
ماه‌گرفتگی‌ها به صورت دنباله‌هایی رخ می‌دهند. یک دنباله کامل شامل ۴۸ یا ۴۹ ماه‌گرفتگی است و حدود ۸۶۵ سال به طول می‌انجامد. فاصله زمانی بین دو ماه‌گرفتگی پیاپی در یک دنباله تقریباً ۳۳۶٫۵۸۵ روز است.
محاسبات ماه‌گرفتگی
محاسبه زمان وقوع ماه‌گرفتگی نسبتاً ساده‌تر از خورشیدگرفتگی است. در این محاسبات، برخی پارامترها مانند آنومالی متوسط خورشید و ماه، شناسه عرض ماه، و سایر پارامترهای وابسته به حرکت مداری ماه در نظر گرفته می‌شوند. به کمک این پارامترها، می‌توان زمان وقوع ماه‌گرفتگی و لحظه دقیق آغاز و پایان آن را تعیین کرد.
تعیین زمان مورد نظر
ابتدا لحظه‌ای که باید کیفیت ماه‌گرفتگی در آن بررسی شود، مشخص می‌شود. سپس معادل میلادی لحظه مورد نظر تعیین می‌گردد. برای مثال، برای بررسی امکان وقوع ماه‌گرفتگی در تاریخ ۱۴ جمادی‌الثانی ۱۴۳۶ که برابر ۴ آوریل ۲۰۱۵ است، باید مقادیر k و T به کمک معادلات زیر محاسبه شوند:
محاسبه پارامترهای خورشید و ماه
در گام دوم، پارامترهای مربوط به خورشید و ماه در لحظه مورد نظر محاسبه می‌شوند:
آنومالی متوسط خورشید:
آنومالی متوسط ماه:
شناسه عرض ماه:
این پارامترها برای محاسبه دقیق زمان وقوع ماه‌گرفتگی و تعیین نوع آن استفاده می‌شوند.
زمان ژولینی رخداد
روز ژولینی لحظه مورد نظر را با معادلات زیر محاسبه می‌کنیم:
این محاسبه با دقت مناسبی زمان وسط گرفت را مشخص می‌کند.
ماه‌گرفتگی در ادیان
اسلام
مسلمانان به هنگام ماه‌گرفتگی نماز آیات می‌خوانند. در مذهب شیعه، خواندن این نماز، واجب است.
ماه‌گرفتگی‌های اخیر
- ماه‌گرفتگی جزئی ۲۸ اکتبر ۲۰۲۳ (۶ آبان ۱۴۰۲)
- ماه‌گرفتگی نیم‌سایه‌ای ۲۵ مارس ۲۰۲۴ (۶ فروردین ۱۴۰۳)
- ماه‌گرفتگی جزئی ۱۸ سپتامبر ۲۰۲۴ (۲۸ شهریور ۱۴۰۳)
- ماه‌گرفتگی کامل ۱۴ مارس ۲۰۲۵ (۲۴ اسفند ۱۴۰۳)
- ماه‌گرفتگی کامل ۷و۸ سپتامبر ۲۰۲۵ (۱۶ شهریور ۱۴۰۴)