مظفرالدین شاه قاجار
مظفرالدین شاه قاجار متولد ۳ فروردین ۱۲۳۲ در تبریز پنجمین شاه در دوره حکومت قاجار است. به‌دلیل سلطنت طولانی مدت ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه مدتی طولانی را در مقام نایب‌السلطنه شاه سپری کرد تا اینکه بعد از مرگ پدرش، جانشین او شد. مظفرالدین شاه به‌مدت ۱۰ سال، پادشاه سلسله قاجار بود و در این مدت، وقایع مهمی از جمله سفرهای اروپایی شاه، واگذاری امتیازات به دولت‌های بیگانه، تشکیل مجلس و امضای فرمان مشروطه روی داد.
| مظفرالدین‌شاه قاجار | |
|---|---|
| تاریخ تولد: | ۳ فروردین ۱۲۳۲ |
| محل تولد: | تبریز، آذربایجان، ایران |
| تاریخ فوت: | ۱۲ دی ۱۲۸۵ (۵۳ سال) |
| محل فوت: | تهران، ایران |
| علت مرگ: | حمله قلبی |
| محل دفن: | تکیه دولت، سپس انتقال به حرم حسین‌بن‌علی، کربلا |
| سلسله: | قاجاریان |
| قلمرو: | ایران |
| مرکز حکومت: | تهران |
| شاه قبلی: | ناصرالدین‌شاه قاجار |
| شاه بعدی: | محمدعلی‌شاه قاجار |
| آغاز سلطنت: | ۱ مه ۱۸۹۶ |
| پایان سلطنت: | ۳ ژانویه ۱۹۰۷ |
| نام پدر: | ناصرالدین‌شاه |
| همسر(ها): | تاج‌الملوک ام‌الخاقان، اشرف ملک خانم سرورالسلطنه، معصومه خانم نزهت السلطنه، نورالدوله، دلپسند باجی، شرف الدوله، مهین السلطنه، مهین الدوله، اکرام الدوله |
| خویشاوندی: | پسر ناصرالدین‌شاه |
مظفرالدین شاه، فرزند چهارم ناصرالدین شاه قاجار بود که از سال ۱۳۱۳ تا ۱۳۲۳ هجری قمری حکومت را به دست گرفت. او در هنگام سلطنت، ۴۵ سال داشت و اکثر اوقات بیمار بود. مظفرالدین شاه در جریان شکل‌گیری جنبش مشروطه، با فرمان مشروطه موافقت و آن را امضا کرد. او همچنین اجازه ایجاد مجلس شورای ملی را صادر کرد. در دوره مظفرالدین شاه، از کشورهای خارجی وام دریافت شد تا هزینه سفر شاه به کشورهای اروپایی فراهم شود. مظفرالدین شاه به‌دلیل بیماری، به گفته منابع تاریخی ۱۰ روز بعد از امضای فرمان مشروطیت درگذشت. وی به خاطر همین اقدامات در تاریخ ایران به «شاه مشروطه» مشهور است. وی آخرین پادشاه ایران است که در داخل کشور درگذشته است.
زندگینامه
مظفرالدین میرزا در چهاردهم جمادی‌الثانی سال ۱۲۶۹ هجری قمری در شهر تبریز به دنیا آمد. او پسر ناصرالدین شاه و شکوه‌السلطنه بود. مظفرالدین شاه چهارمین پسر ناصرالدین شاه بود. او سه برادر بزرگ‌تر از خود داشت که در خردسالی وفات یافته بودند.
ظل‌السلطان یکی از پسران ناصرالدین شاه محسوب می‌شد که از مظفرالدین شاه بزرگ‌تر بود؛ اما چون مادرش عفت‌السلطنه نسب قاجاری نداشت، طبق قانون نمی‌توانست ولیعهد باشد. مظفرالدین میرزا در سال ۱۲۷۷ هجری قمری، زمانی که فقط هشت سال داشت به حکومت آذربایجان گماشته شد؛ اما بعد از گذشت یک سال، رسما ولیعهد پدرش، ناصرالدین شاه، شد.
مظفرالدین شاه با عزیزخان مکری به آذربایجان رفت. عزیز خان نایب مظفرالدین شاه در اداره امور آذربایجان شد. در زمان حضور شاهزاده مظفرالدین میرزا در آذربایجان، چندین نفر نیابت او را برعهده داشتند. بعد از عزیزخان، حسنعلی‌خان گروسی (ملقب به امیرنظام گروسی) و بعد از او نیز عین‌الدوله پیشکاری آذربایجان را عهده‌دار بودند.
در دوره ولیعهدی مظفرالدین شاه قاجار در آذربایجان، کردهای عثمانی به رهبری شیخ عبدالله نهری قیام کردند. این قیام در حوزه فرمانروایی مظفرالدین میرزا صورت گرفت. سپاه ولیعهد هنگام رویارویی با نیروهای کرد، شکست خورد. ناصرالدین شاه با شنیدن خبر شکست نائب‌السلطنه، ناراحت شد و ولیعهد را به تهران احضار کرد. مظفرالدین میرزا تلاش کرد تا در دوره ولیعهدی خود با نخبگان و کسانی که در عصر ناصری به‌دنبال اصلاحات بودند، روابط دوستانه برقرار کند. او تفکراتی ترقی‌خواهانه داشت و با برقراری ارتباط با روشنفکران، آن‌ها را تشویق به پیشرفت می‌کرد.
ناصرالدین شاه در مراسم پنجاهمین سالگرد سلطنت خود که در روز ۱۷ ذی‌القعده سال ۱۳۱۳ هجری قمری برگزار شد، با گلوله میرزا رضا کرمانی ترور شد. امین‌السلطان که در آن زمان صدارت شاه را به عهده داشت، جسد او را به تهران انتقال داد و شایعه کرد که سلطان صاحب قران (از القاب ناصرالدین شاه) زخمی شده است. شایعات سبب شد که اوضاع شهر به هم بریزد و مردم به نانوایی‌ها هجوم ببرند و بازار را غارت کنند. امین‌السلطان با کمک رئیس قوای قزاق تهران را آرام کرد و نوعی حکومت نظامی در شهر برقرار شد.
امین‌السطان سفرای کشورهای اروپایی را در جریان امور قرار داد و خبر کشته شدن ناصرالدین شاه را با تلگراف به آن‌ها رساند. او به دولت‌های اروپایی اطلاع داد که اوضاع مالی ایران وخیم است و روسیه و انگلستان قول مساعدت مالی به ایران را دادند. دولت انگلستان ضمن ارسال تسلیت فوت ناصرالدین شاه و تبریک سلطنت مظفرالدین شاه، به اطلاع امین‌السلطان رساند که به ایران وام پرداخت می‌کند.
وقایع دوره پادشاهی
مظفرالدین شاه به تخت سلطنت ایران نشست و چون هیچ کسی را در اطراف خود نداشت، درباریان عصر پدرش را در مقام‌ها و مناصب خود محفوظ نگه داشت. مظفرالدین شاه در هنگام سلطنت، امین‌السلطان را به‌عنوان صدراعظم خود انتخاب کرد و اداره امور کشور را به او سپرد.
امین‌السلطان در اولین اقدام خود، وامی از روسیه درخواست کرد تا به‌وسیله آن شاه را به سفر خارجی ببرد. دولت روس با پرداخت وام موافقت کرد؛ اما در ازای آن مقرر کرد که تا زمانی که دولت ایران وام را به‌طور کامل پرداخت نکند، حق دریافت وام از دیگر کشورها را ندارد. همچنین درآمد گمرک ایران، به‌جز گمرک خلیج فارس، باید در اختیار بانک استقراضی روس قرار گیرد. امین‌السلطان شرایط روسیه را پذیرفت و وام مورد نظر به او داده شد. بعد از آن، شاه به سفر خارجی رفت. مظفرالدین شاه قاجار در این سفر اروپایی مورد سوء‌قصد قرار گرفت؛ اما جان سالم به در برد.
در دوره پادشاهی مظفرالدین شاه و در سال ۱۳۱۹ هجری قمری، امتیاز بهره‌برداری نفت ایران به‌جز ایالات آذربایجان، خراسان و استرآباد به ویلیام دارسی واگذار شد. دارسی کار استخراج نفت را در ایران شروع کرد. او در سال ۱۳۲۱ اولین چاه نفت را در قصر شیرین حفر کرد. بعد از آن، مظفرالدین شاه دوباره از روسیه تقاضای وام کرد و در ازای آن متعهد شد نرخ گمرک در ایران را برای روس‌ها پنج درصد قرار دهد. مظفرالدین شاه در سال ۱۳۲۰ هجری قمری برای بار دوم و در سال ۱۳۲۳ هجری قمری، به سومین سفر اروپایی خود رفت.
در دوره مظفرالدین شاه قاجار، به‌دلیل فشاری که بر مردم وارد شد، صبر آن‌ها پایان یافت و ندای اعتراض و آزادی‌خواهی در ایران طنین‌انداز شد. عین‌الدوله در آن زمان صدراعظم مظفرالدین شاه بود. او سخت‌گیری‌های زیادی بر مردم روا داشت و آتش خشم آن‌ها را برافروخت. مردم به رهبری روحانیانی چون سید عبدالله بهبهانی، سید جمال واعظ، شیخ محمد واعظ و سید محمد بهبهانی که در آن دوره، شهرت زیادی داشتند، اعتراض خود را علنی کردند و در حرم حضرت عبدالعظیم، بست نشستند. آن‌ها درخواست‌های خود را که شامل اعتراض به اقدامات نوز بلژیکی، حادثه بانک و به چوب بستن بازرگانان بود به گوش شاه رساندند و شاه قول داد که خواسته‌های مردم را برآورده کند؛ اما چنین نشد.
نارضایتی مردم از بی‌توجهی مظفرالدین شاه به درخواست آن‌ها سبب شد برای بار دوم اعتراض کنند، مردم به‌همراه علما در حرم حضرت معصومه تحصن کردند. آن‌ها این بار خواسته‌های بیشتری را مطرح کردند. این تحصن به استعفای عین‌الدوله از وزارت منتهی شد و مظفرالدین شاه در تاریخ ۱۴ جمادی‌الثانی سال ۱۳۲۴ هجری قمری، فرمان مشروطه را صادر کرد.
در دوره پادشاهی مظفرالدین شاه، اولین مجلس شورای ملی در سال ۱۳۲۴ هجری قمری افتتاح شد. در این مجلس، بیشترین نمایندگان از رسته بازاریان و اصناف بودند. ریاست مجلس اول را در ابتدا صنیع‌الدوله و سپس وثوق‌الدوله به عهده گرفتند.
مظفرالدین شاه و مشروطه
مظفرالدین شاه قاجار، یک سال بعد از حکومت خود، امین‌السلطان را از منصب وزارت کنار گذاشت و مدتی مملکت را بدون صدراعظم اداره کرد. در این مدت، مخبرالدوله وزارت داخله و عبدالحسین میرزا فرمانفرما نیز وزارت جنگ را عهده‌دار بود. مخبرالدوله بعد از گذشت چهار ماه به‌دلیل دخالت فرمانفرما در حوزه کاری که داشت، از منصب خود استعفا داد. مظفرالدین شاه، امین‌الدوله را که آن زمان در آذربایجان بود، احضار کرد و سمت رئیس‌الوزرایی را به او داد و بعد از گذشت مدتی، امین‌الدوله به مقام صدراعظمی رسید.
امین‌الدوله فردی روشن‌فکر و دارای افکار تجددخواهانه بود. او از ابتدا با علما مخالفت کرد؛ به همین دلیل بعد از گذشت ۶ ماه از منصب خود استعفا داد. مظفرالدین شاه مشیرالدوله را جایگزین او کرد؛ اما او هم بیشتر از سه ماه دوام نیاورد و از منصب خود کناره‌گیری کرد. مظفرالدین شاه به ناچار دوباره امین‌السلطان را به صدراعظمی برگزید.
فرمان تشکیل مجلس شورای ملی در تاریخ ۱۳ مرداد سال ۱۲۸۵ شمسی، توسط مظفرالدین شاه قاجار امضا شد. یک روز بعد از آن، در تاریخ ۱۴ مرداد نیز فرمان مشروطه صادر شد و به امضای شاه رسید. مظفرالدین شاه با امضای این فرمان، به درخواست کسانی که تحصن کرده بودند پاسخ داد. با امضای فرمان مشروطیت و تشکیل مجلس، برای اولین بار حکومت مشروطه در ایران بر پا شد. مشیرالدوله متن فرمان مشروطه را آماده کرد و رضایت شاه را برای امضای آن گرفت.
سکه مظفرالدین شاه
وضعیت سکه در دوره شاهان قاجاریه متفاوت از هم بوده است. جنس سکه در هر دوره، وضعیت اقتصادی آن دوره را می‌نمایاند. سکه‌هایی که در دوره ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه رواج داشتند، به دو صورت سکه‌های خطی و عکس‌دار ضرب شده بودند. کمبود طلا در دوره قاجاریه و وضعیت اقتصادی نامناسب، سبب شده بود که مردم برای گذران زندگی خود به فلوس روی بیاورند. جنس سکه فلوس از مس بود. برخی علت این نام‌گذاری را شباهت این سکه با پولک یا فلس ماهی دانسته‌اند. به فلوس، پول سیاه هم می‌گفتند و علت آن این بود که مس به مرور زمان سیاه می‌شد. در دوره قاجاریه سکه‌های طلا و نقره هم ضرب می‌شد؛ اما کمتر در دست مردم قرار می‌گرفتند. در این دوره به سکه‌های طلا، پول زرد و به سکه‌های نقره، پول سفید می‌گفتند.
در دوره مظفرالدین شاه، به دستور او سکه‌هایی ضرب شد که برای اولین بار روی آن‌ها نماد شیر و خورشید و پشت آن‌ها عبارت «السلطان مظفرالدین شاه قاجار» حک شده بود. روی سکه مظفرالدین شاه قاجار، عبارت «السلطان مظفرالدین شاه قاجار، شاهنشاه ایران، السلطان الاعظم و الخاقان الافخم مظفرالدین شاه قاجار ۱۳۱۴» حک شده بود. روی سکه‌های طلای شاه نیز عبارت «جلوس سلطنت سنه ۱۳۱۴» و روی سکه‌های نیلی او عبارت «رایج مملکت ایران» حک شد. در زمان پادشاهی مظفرالدين شاه، سکه پنج قرانی نقره نیز ضرب شد که روی آن تاریخ سال ۱۳۲۰ حک شده بود. سکه ۱۰ تومانی طلا نیز با تصویر شیر و خورشید در سال ۱۳۱۸ هجری قمری ضرب شده است.