بیت
یک بیت از اشعار سعدی
بیت یکی از واحدهای شعر و مجوع دو مصراع است. بیت در عربی به معنای خانه است و جمع آن به صورت «بیوت»، «ابیات» و جمع الجمع آن «ابابیت»، «ابیاوات» و «بیوتات» ذکر شده است. اما بیت در شعر به معنای دو مصراع معمولاً به «ابیات» جمع بسته می‌شود. در برخی منابع جمع بیت به معنای شعر را «بیوت» نیز آورده‌اند.
انواع بیت
- بیت تام: بیتی است که نصف آن با نصف دایره مساوی باشد، به بیان دیگر همه افاعیل سالم و « و ضرب با حَشو تفاوتی نداشته باشد؛ مثل بیت کامل و نوع اول از طویل. به قول خواجه نصیر طوسی: «هر بیت را که هر مصراع از او مساوی دایره بُوَد، هم بر آن وجه که در دایره افتد مستعمل باشد، مانند وزن اول از کامل و رجز...، این بیت را تام خوانند.»
- بیت وافی: خواجه نصیر گوید: «هر بیت را که ارکان هر مصراعی از او به عدد مساوی ارکان دایره بُود، خواه هم برآن وجه که در دایره افتد مستعمل باشد و خواه بعد از تغییر، آن بیت را وافی خوانند». به تعبیر دیگر، وافی بیتی است که عروض و ضرب مخالف حشو باشد مانند عروض و طویل و ضرب دوم طویل.
- بیت مجزوء: مجزوء به معنای چیزی است که جزئی از آن افتاده باشد و اگر بیتی را به گونه ای بکار برند که رکنی از هر مصراع بیت حذف شده باشد، آن را مجزوء گویند و به تعبیر دیگر، مجزوء آن است که دو جزء یک بیت حذف شده باشد و یا به تعبیری دیگر، آن است که جزئی از آخر صدر و جزئی از آخر عَجُز بیفتد.
- بیت مشطور: اگر بیتی را به گونه ای بکار برند که نیمی از آن حذف شده باشد، آن را مشطور گویند؛ و در شعر فارسی مشطور همان مربع است زیرا دایره کامل در شعر فارسی مثمّن است و چون نیمی از آن برود، مربّع می شود که هر چند موارد استعمالی دارد ولی چنان شعری عَذْب نیست.
- بیت منهوک: منهوک در لغت یعنی بسیار لاغر شده از بیماری و اگر بیتی را به گونه ای بکار برند که دو ثلث آن حذف شده باشد، آن را منهوک گویند. مثال منهوک از رجز را چنین آورده است: «یالیتنی فیها جذع»، از مُنْسَرِح: «ویلُ امِّ سَعدٍ سَعداً». ضمناً باید دانست که هیچیک از ارقام مجزوء و مشطور و منهوک، ضرورتاً تام و وافی نیست زیرا تمام و وفاء، مستلزم استکمال اجزای دایره اند.
- بیت مصرّع: بیتی است که هر دو مصراع او متساوی و مقفّی باشد.
- بیت مصمّت و مقفّی: اگر در عروضِ بیت قافیه نباشد، آن را مصمت خوانند و اگر قافیه داشته باشد، مقفّی نامند.
- بیت معقّد: اگر مصراع اول بیت از مصراع دوم جدا نشود، آن را معقّد گویند.