ترجیع بند
ترجیع بند غزل‌هایی است هم وزن با قافیه‌هایی متفاوت که بیت یکسان مصرعی (معمولا با قافیه ی متفاوت) آن‌ها را به هم پیوند می‌دهد. ترجیع در لغت به معنای تکرار کردن یا برگرداندن است؛ اما در اصطلاح ادبی، ترجیع بند به قالب شعری گفته می‌شود که از چند بند تشکیل شده است که با دو مصراعی که قافیه متفاوتی نسبت به بیت‌های قبلی دارند، بهم متصل شده‌اند.
ترجیع بند در واقع غزلواره‌هایی است که بیتی مصرع آن‌ها را به هم وصل نماید. به هر غزل (رشته) و به بیت تکراری ترجیع می‌گویند . ترجیع بند درمورد موضوعاتی همچون عشق و عرفان و مدح و ستایش سروده می‌شود.
مضامین ترجیع بند
- ترجیعات سبک خراسانی: مدح و ستایش از وصف طبیعت.
- ترجیعات سبک عراقی: دیدگاه‌های عاشقانه و عارفانه. از ماندگارترین و معروف‌ترین آثار می‌توان ترجیع بند سعدی و ترجیع بند عراقی را مثال زد.
- ترجیعات سبک هندی: ترجیع بند‌های عارفانه و طولانی هستند. ترجیع بند‌های موجود در اشعار بیدل دهلوی از نمونه‌های شاخص این نوع ترجیع بند‌هاست.
انواع ترجیع بند
قالب شعری ترجیع بند در ۳ دسته تقسیم‌بندی می‌شود:
۱- تمام بیت‌های ترجیع یکسان باشد.
۲- بیت‌های ترجیع متفاوت باشد، اما قافیه‌های یکسان داشته باشند؛ به طوری که اگر بیت‌ها را کنار هم قرار دهند یک بند مستقل تشکیل می‌شود.
۳- بیت‌های ترجیع دارای قافیه‌های متفاوت باشد. بعد از قرن هفتم اینگونه بیت‌ها را ترکیب بند نامیدند.
نکته: در بعضی مواقع که مصراع‌های هر خانه هم قافیه باشند به مسمط شباهت داشته و آن مصراع‌ها را نوعی ترجیع بند مسمط یا مسمط می‌دانند.
ساختار قالب شعری ترجیع بند
در این قالب شعری، در اغلب موارد بند‌ها از حداقل پنج بیت و حداکثر پانزده بیت تشکیل می‌شود؛ اما در بعضی مواقع تا بیست بیت هم رسیده است. حداقل تعداد بند‌ها در ترجیع بند دو بوده و تا سی چهار بند نیز رسیده است. وزن شعر ترجیع بند یکسان است، اما هر بند و در بعضی مواقع هر بیت، ترجیع، قافیه جداگانه دارد.
تعداد بیت‌های این قالب شعری کمتر از قصیده و مشابه قالب شعری غزل است.
طبق قاعده قالب شعری ترجیع بند، تعداد بیت‌های بند‌ها باید باهم مساوی باشند، اما در بعضی اشعار مانند ترجیع بند مشهور سعدی، دیده شده که این قاعده رعایت نشده است.