بیت‌المقدس
بیت‌المقدس که به نام‌های قدس و اورشلیم (به عبری: ירושלים، به انگلیسی: Jerusalem) نیز شناخته می‌شود، شهری تاریخی و مقدس در فلسطین اشغالی است. این شهر، سومین مکان مقدس برای مسلمانان پس از مکه و مدینه به شمار می‌آید و در عین حال از نظر یهودیان و مسیحیان، مهم‌ترین و مقدس‌ترین شهر جهان محسوب می‌شود. مسجدالاقصی که نخستین قبله مسلمانان بوده، در بیت‌المقدس واقع شده است. در حال حاضر، بیت‌المقدس تحت اشغال کامل اسرائیل است و دولت اسرائیل آن را پایتخت ابدی خود می‌داند، اما این ادعا به رسمیت شناخته شده توسط سازمان ملل و بسیاری از کشورهای جهان نیست.
تاریخچه و نام‌گذاری
قدیمی‌ترین نام بیت‌المقدس، «أوروشالم» است که نزد کنعانی‌ها به معنای خدای آرامش و صلح بوده است. در متون مصری باستان و تورات نیز از این شهر با نام‌های مختلفی مانند اورشلیم، سالیم، شالیم و یبوسی یاد شده است. در دوره اسلامی، این شهر با نام «ایلیاء مدینة بیت المقدس» شناخته می‌شد که ایلیاء برگرفته از نام امپراتور روم، هادریانوس اول است. واژه «القدس» ریشه آرامی دارد و به معنای «شهر قدس» است. در زبان فارسی دری، نام بیت‌المقدس از دیرباز رایج بوده و در بسیاری از متون تاریخی و ادبی به آن اشاره شده است.
ویژگی‌های جغرافیایی و جمعیتی
بیت‌المقدس شهری کوهستانی در مرکز فلسطین است که در ارتفاعی بالاتر از سطح دریا قرار دارد و آب و هوایی گرمسیری نیمه‌خشک با تابستان‌های گرم و زمستان‌های سرد و بارانی دارد. این شهر در نزدیکی مرکز فلسطین بین دریای مدیترانه و دریای مرده واقع شده است. جمعیت بیت‌المقدس بر اساس آمار سال ۲۰۰۹ حدود ۷۸۰ هزار نفر بوده که عمدتاً شامل عرب‌های مسلمان اهل سنت، یهودیان با ملیت‌های مختلف و اقلیت‌های مسیحی می‌شود. زبان‌های رایج در این شهر عربی و عبری است.
اهمیت مذهبی
بیت‌المقدس از دیرباز به عنوان یکی از مقدس‌ترین شهرهای سه دین ابراهیمی شناخته شده است. برای یهودیان، اورشلیم شهری مقدس است که معبد بیت‌المقدس یا «بت همیقداش» در آن قرار داشته و همچنان مهم‌ترین زیارتگاه آنان به شمار می‌رود. این شهر بارها در تورات ذکر شده و محل حکمرانی پادشاهانی مانند داود و سلیمان بوده است.
برای مسیحیان، بیت‌المقدس اهمیت ویژه‌ای دارد، زیرا بسیاری از وقایع مهم زندگی حضرت عیسی مسیح مانند مصلوب شدن، دفن و قیام وی در این شهر رخ داده است. کلیساهای متعددی در بیت‌المقدس وجود دارد که محل زیارت میلیون‌ها مسیحی از سراسر جهان است.
از دیدگاه مسلمانان نیز بیت‌المقدس دارای جایگاه خاصی است. مسجدالاقصی نخستین قبله مسلمانان بوده و این شهر محل معراج پیامبر اسلام (ص) محسوب می‌شود. همچنین بسیاری از پیامبران الهی در این منطقه ظهور کرده‌اند. پس از فتح بیت‌المقدس توسط مسلمانان، این شهر هویت اسلامی-عربی یافته و بناهای اسلامی متعددی در آن ساخته شده است.
اهمیت سیاسی و ژئوپلتیک
بیت‌المقدس از لحاظ ژئوپلتیک موقعیتی حساس و استراتژیک در منطقه خاورمیانه دارد و همواره مورد توجه حکومت‌ها و قدرت‌های مختلف بوده است. وجود اماکن مذهبی سه دین ابراهیمی اهمیت سیاسی خاصی به این شهر داده و به همین دلیل کنترل و حکومت بر بیت‌المقدس همواره منبع تنش و درگیری‌های متعدد بوده است. در قرن بیستم، اشغال بیت‌المقدس توسط اسرائیل و تلاش برای یهودی‌سازی این شهر، اعتراضات گسترده‌ای را در سطح جهانی و به ویژه در میان مسلمانان به دنبال داشته است.
بیت‌المقدس به عنوان نمادی مهم از تاریخ، فرهنگ و باورهای دینی، همچنان موضوعی حساس و پیچیده در مناسبات سیاسی و مذهبی منطقه و جهان به شمار می‌رود.
اماکن مقدس
بیت‌المقدس شهری است تاریخی و مقدس که در طول هزاران سال، میزبان مکان‌ها و بناهای مهمی برای پیروان ادیان یهودیت، مسیحیت و اسلام بوده است. از جمله این مکان‌ها، تپه موریا است که طبق روایات یهودیان، معبد داود و سلیمان بر آن ساخته شده و صخره مقدس در آنجا قرار دارد. هیکل سلیمان، نخستین معبد یهودیان نیز در همین تپه جای داشته و گفته می‌شود دیوار ندبه یا دیوار غربی باقی‌مانده از این معبد است. کلیسای مقبره مقدس، که به کلیسای رستاخیز نیز معروف است، یکی از مقدس‌ترین اماکن مسیحیان است که محل مصلوب شدن و رستاخیز عیسی (ع) به شمار می‌رود و در بخش قدیمی بیت المقدس واقع شده است.
دیوار ندبه برای یهودیان اهمیت بسیار دارد و به عنوان قبله آنان محل نماز و دعاست. این دیوار بخشی از دیوارهای مسجدالاقصی است که خود یکی از مقدس‌ترین مساجد اسلام در بیت المقدس است و بنابر روایات، محل معراج پیامبر اسلام (ص) است. در همین محوطه، مسجد صخره با گنبد طلایی و صخره مقدس واقع شده که برای سه دین آسمانی احترام خاصی دارد. همچنین مسجد عمر که روبه‌روی کلیسای قیامت قرار دارد، به یاد خلیفه دوم اسلام ساخته شده است.
تاریخچه و تغییرات حکومتی
بیت‌المقدس در طول تاریخ بارها دستخوش تغییر حکومت و جنگ‌های متعدد بوده است. این شهر که قدمت آن به بیش از چهار هزار سال پیش بازمی‌گردد، ابتدا تحت سلطه کنعانیان و پس از آن بنی اسرائیل قرار گرفت. در دوره‌های مختلف، از جمله فتح کوروش، اسکندر مقدونی، و دوران امپراتوری‌های روم، بیزانس و ایران، این شهر همواره اهمیت استراتژیک و مذهبی خود را حفظ کرده است. پس از اسلام، مسلمانان در سال ۶۳۸ میلادی بیت المقدس را فتح کردند و تا قرن‌ها این شهر تحت حکومت خلفا و سلسله‌های مختلف اسلامی، از جمله امویان، عباسیان، فاطمیان، سلجوقیان، ایوبیان، ممالیک و عثمانی‌ها باقی ماند.
در دوره صلیبیان، بیت المقدس به مدت حدود یک قرن تحت سلطه مسیحیان درآمد و بسیاری از مساجد به کلیسا تبدیل شدند. با بازپس‌گیری شهر توسط صلاح‌الدین ایوبی، بیت المقدس بار دیگر هویت اسلامی خود را بازیافت و اماکن مقدس مسلمانان مرمت و احیا شد. در دوران عثمانی، بیت‌المقدس همچنان شهری مهم باقی ماند اما عمدتاً تحت کنترل نظامیان و والیان عثمانی اداره می‌شد.
با شروع قرن بیستم و فروپاشی امپراتوری عثمانی، بیت المقدس تحت قیمومیت بریتانیا قرار گرفت و همزمان با افزایش نفوذ صهیونیسم و تحولات سیاسی منطقه، اهمیت شهر بیش از پیش افزایش یافت. در این دوره، تحولات جمعیتی و فرهنگی زیادی رخ داد و بیت المقدس به نقطه مرکزی تنش‌ها و مبارزات سیاسی و مذهبی در خاورمیانه تبدیل شد. اعلامیه بالفور و وعده ایجاد وطن یهودی در فلسطین، تغییرات عمده‌ای در ساختار سیاسی و اجتماعی شهر به وجود آورد که تا به امروز تأثیرگذار باقی مانده است.