کوروش بزرگ
کوروش دوم یا کوروش بزرگ (پارسی باستان: 𐎤𐎢𐎽𐎢𐏁؛ نویسهگردانی: Kuruš؛ متولد 4 شهریور ۶۰۰ پ.م – درگذشته ۵۳۰ پ.م) بنیانگذار و نخستین شاهنشاه هخامنشی بود. او از سال ۵۵۹ پ.م تا زمان مرگ خود، با مجموعهای از فتوحات نظامی و اصلاحات اداری، نخستین امپراتوری گسترده چندقومیتی جهان را بنیان نهاد که از مدیترانه تا فلات ایران و آسیای مرکزی امتداد داشت.
| کوروش بزرگ | |
|---|---|
| لقب(ها): | شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه پارس، شاه انشان، شاه ماد، شاه بابل، شاه لیدیه، شاه سومر و اکد، شاه چهار گوشهٔ جهان |
| تاریخ تولد: | 4 شهریور 600 ق.م |
| تاریخ فوت: | 530 ق.م |
| علت مرگ: | در جنگ با ماساژتها در شمال شرق ایران زخمی و پس از چند روز درگذشت. |
| محل دفن: | پاسارگاد |
| سلسله: | هخامنشیان |
| قلمرو: | از رود سند و ماورالنهر در شرق تا ترکیه و دریای مدیترانه در غرب |
| مرکز حکومت: | پاسارگاد |
| شاه قبلی: | کمبوجیه یکم |
| شاه بعدی: | کمبوجیه دوم |
| آغاز سلطنت: | 559 ق.م |
| پایان سلطنت: | 530 ق.م |
| نام پدر: | کمبوجیه یکم |
| همسر(ها): | کاساندان |
| فرزند(ان): | کمبوجیه، بردیا، آتوسا، آرتیستون، رکسانا |
| خویشاوندی: | پسر کمبوجیه یکم و ماندانا |
کوروش در تاریخنگاری یونانی، یهودی و بینالنهرینی به عنوان فرمانروایی دادگر، مدبر و مداراگر معرفی شده است. منشور کوروش که پس از فتح بابل تدوین شد، یکی از کهنترین متون سیاسی-اداری جهان است و از سوی برخی پژوهشگران به عنوان نخستین منشور حقوق بشر معرفی میشود.
آغاز زندگی و رسیدن به قدرت
کوروش از خاندان هخامنشی و فرزند کمبوجیه یکم (شاه انشان) و ماندانا، دختر آستیاگ یا ایشتوویگو (شاه ماد)، بود. تاریخنگاران یونانی مانند هرودوت، داستان تولد او را با افسانههای پیشگویی و نجات از مرگ روایت کردهاند. اگرچه این روایات آمیخته به اسطورهاند، اما نشاندهنده جایگاه والای او در حافظه تاریخی ملل مختلف است.
در آغاز سلطنت (۵۵۹ پ.م)، کوروش تنها بر سرزمینهای پارس و انشان حکم میراند و تحت تابعیت مادها بود. اما اختلافات سیاسی و نارضایتی بخشی از نجبای ماد، بهویژه هارپاگ، زمینه شورش کوروش را فراهم کرد.
جنگ با مادها (۵۵۰ پ.م)
به روایت هرودوت، نبرد آغازین بین کوروش و مادها در ابتدا به سود مادها بود، اما تغییر آرایش نیروها و پیوستن برخی قبایل مادی به کوروش، نتیجه را دگرگون کرد. کوروش با فتح هگمتانه، پایتخت ماد، آستیاگ را دستگیر اما او را نکشت و به هیرکانیا تبعید کرد.
با این پیروزی، کوروش وارث ساختار حکومتی مادها شد و بسیاری از کارگزاران، قوانین و سامانه ساتراپی ماد را در امپراتوری هخامنشی به کار گرفت. این اقدام باعث ثبات سریع قلمرو تازهفتحشده گردید.
جنگ با لیدیه (۵۴۷–۵۴۶ پ.م)
کرزوس، شاه لیدیه، با اتحاد با بابل و مصر، درصدد مهار قدرت نوپای کوروش برآمد. در نبرد پتریا (۵۴۷ پ.م) نتیجه روشنی به دست نیامد، اما کوروش با تعقیب سریع دشمن به سارد، پایتخت لیدیه، حمله کرد. تاکتیک معروف استفاده از شترها برای ترساندن اسبهای سوارهنظام لیدیه، نقش تعیینکنندهای در پیروزی داشت.
سارد سقوط کرد و لیدیه به امپراتوری هخامنشی پیوست. منابع یونانی درباره سرنوشت کرزوس اختلاف دارند؛ برخی از مرگ او به فرمان کوروش میگویند و برخی از بخشش و نگهداشتنش در دربار هخامنشی سخن میرانند.
فتوحات شرقی (۵۴۵–۵۳۹ پ.م)
پس از تثبیت قدرت در غرب، کوروش به سوی شرق لشکر کشید تا از مرزهای ایران در برابر قبایل نیمهکوچنشین آسیای میانه محافظت کند. او پارت، زرنگ (سیستان)، هرات، خوارزم، باکتریا (بلخ)، سغد، گنداره، ثتهگوش و اَرَخواتیش را ضمیمه قلمرو کرد. در این مناطق، شهرهایی چون «سایرسچتا» (سایروپولیس) بنیان نهاده شد تا پایگاههای نظامی-اداری باشند.
فتح بابل (۵۳۹ پ.م)
امپراتوری بابل نو به رهبری نبونعید در سالهای پایانی خود با بحرانهای داخلی و نارضایتی کاهنان معابد مواجه بود. کوروش با بهرهگیری از این شرایط و اتحاد با برخی قبایل، در نبرد اوپیس ارتش بابل را شکست داد. سپس با انحراف آب رود فرات و ورود از بستر خشکشده به شهر، بدون درگیری بزرگ وارد بابل شد. رویدادنامه نبونعید و استوانه کوروش از استقبال گرم مردم و وعده بازگرداندن خدایان و اصلاح امور سخن گفتهاند.
کوروش فرمان بازگشت خدایان و اشیای مقدس به معابد اصلیشان را صادر کرد و آزادی آیینی را تضمین نمود. در این چارچوب، یهودیان تبعیدی نیز اجازه یافتند به اورشلیم بازگردند و معبدشان را بازسازی کنند. این اقدام، علاوه بر جلوه انساندوستانه، هدف راهبردی داشت: ایجاد منطقه حائل وفادار میان ایران و مصر.
نبرد با ماساگتها و مرگ (۵۳۰ پ.م)
در اواخر سلطنت، کوروش برای مقابله با تهدید ماساگتها به شمال شرق لشکر کشید. روایت هرودوت از کشتهشدن او به دست تهمرییش، ملکه ماساگتها، و غوطهور کردن سرش در ظرف خون، جنبه افسانهای دارد. با این حال، شواهد نشان میدهد او در این نبرد کشته و پیکرش به پاسارگاد منتقل شد.
جانشینی کوروش
کوروش از همسرش کاساندان دو پسر به نامهای کمبوجیه و بردیا داشت. کمبوجیه به عنوان ولیعهد و شاه بابل منصوب شد و پس از مرگ پدرش به تخت نشست. او سپس به مصر لشکر کشید و آنجا را به قلمرو هخامنشیان افزود.
آرامگاه کوروش
آرامگاه کوروش در حدود یک کیلومتر جنوب غربی کاخهای پاسارگاد واقع شده است و در سال ۲۰۰۴ به عنوان بخشی از مجموعه پاسارگاد با شماره ۱۱۰۶ در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت گردید. این آرامگاه بر روی سکویی مرتفع ساخته شده که خود از سنگهای تراشیده تشکیل شده است. اتاق دفن جسد در بالای این سکو قرار دارد و ابعاد آن حدود ۲٫۱۰ متر عرض، ۳٫۱۷ متر طول و ۲٫۱۰ متر ارتفاع است. ورودی آرامگاه کوچک و باریک بوده و سقف آن با سنگهایی به شکل شیروانی سهگوش پوشیده شده است. ارتفاع کلی بنا حدود ۱۱ متر است.
آرامگاه احتمالاً پیش از مرگ کوروش و به دستور خود او ساخته شده و در تمام دوره هخامنشی به عنوان مکانی مقدس شناخته و به دقت نگهداری میشد. در دوران اسلامی، این بنا با نام «مشهد مادر سلیمان» معروف بود. اولین کسی که دریافت این آرامگاه کوروش است، رابرت کرپورتر، جهانگرد و دیپلمات انگلیسی بود که در سال ۱۸۱۸ از پاسارگاد بازدید کرد.
بناها و کاخهای کوروش
اکثر بناهای مهم ساخته شده توسط کوروش در محوطه پاسارگاد قرار دارند. آرامگاه او و کاخهای اطراف، همچون کاخ دروازه، اختصاصی و بار، در میان باغ تاریخی پاسارگاد از نظر طراحی و نقشه ارتباط نزدیکی با هم دارند و احتمالاً همه توسط یک معمار و بر اساس سلیقه کوروش ساخته شدهاند. کتیبههای سهزبانه (عیلامی، پارسی باستان و اکدی) بر روی بناهای مختلف پاسارگاد نیز تاییدی بر ساخت آنها به دستور کوروش است.
کاخهای سلطنتی پاسارگاد عمدتاً از سالنهای ستوندار تشکیل شدهاند؛ مثلاً تالار عمومی (کاخ S) حدود سال ۵۳۹ پیش از میلاد ساخته شد و دارای دو ردیف چهار ستون است. کاخ مسکونی کوروش (کاخ P) بین سالهای ۵۳۰ تا ۵۳۵ ساخته شده و دارای پنج ردیف شش ستونی است.
منشور کوروش
مهمترین سند به جا مانده از کوروش، استوانه یا منشور کوروش است؛ یک استوانه گلی با نوشتهای ۴۵ خطی به زبان بابلی که پس از فتح بابل تدوین شده و موزه بریتانیا نگهداری میشود. این استوانه در سال ۱۸۷۹ توسط هرمزد رسام در بابل کشف شد و بخش ناقص آن بعدها در کلکسیون بابل دانشگاه ییل یافت شد و به استوانه اصلی پیوست گردید.
متن استوانه برنامههای کوروش پس از فتح بابل را شرح میدهد؛ از جمله بازسازی باروی شهر، بازگرداندن خدایانی که توسط پادشاه پیشین بابل جابجا شده بودند، آزادی مردم اسیر و احترام به آیینهای محلی. این سند نشاندهنده رویکرد مداراگرانه و برنامهریزیشده کوروش در اداره امپراتوری است.
در سال ۱۹۷۱، سازمان ملل متحد استوانه کوروش را به زبانهای رسمی سازمان منتشر کرد و نسخه بدلی از آن را در مقر سازمان ملل نصب نمود.
روز کوروش بزرگ
روز کوروش بزرگ، هفتم آبانماه برابر با ۲۹ اکتبر است. بر پایه روایت رویدادنامه نبونعید، در هفتم آبان سال ۵۳۹ پیش از میلاد، کوروش بزرگ پس از فتح بابل، وارد این شهر شد و با صدور فرمانی، آزادی اسیران یهودی را اعلام کرد.
اگرچه روز کوروش در تقویم ایران به ثبت نرسیده است، اما هر ساله گروههایی از مردم، بهویژه در استان فارس، با حضور در مجموعه پاسارگاد و آرامگاه کوروش، این روز را گرامی میدارند. این تاریخ نه بهعنوان زادروز کوروش، بلکه بهعنوان روز یادبود و پاسداشت او شناخته میشود. در سالهای اخیر، دامنه شناختهشدن این مناسبت از مرزهای ایران فراتر رفته و توجه جهانیان را نیز به خود جلب کرده است.