خیام نیشابوری
غیاث‌الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری نام کامل عمر خیام نیشابوری معروف به خیام است. او دانشمندی توانمند بود و در موسیقی، فیزیک، ریاضیات، تفسیر، شیمی، زیست، زمین‌شناسی، فلسفه، دین‌شناسی، ستاره‌شناسی و عرفان تبحر داشت. خیام همچنین در سرودن شعر و به ویژه رباعی تخصص داشت.
خیام نیشابوری در دوره سلجوقی و از ۴۴۰ تا ۵۱۷ هجری قمری زندگی می‌کرد. خیام با اینکه ریاضی دان، فیلسوف، ستاره‌شناس و عارف بزرگی بود اما شهرت خود را بیشتر به واسطه اشعارش به دست آورد. رباعیات خیام به بسیاری از زبان‌های زنده دنیا ترجمه شدهاست.
اولین بار شخصی به نام ادوارد فیتزجرالد رباعیات خیام را به زبان انگلیسی ترجمه کرد و باعث شهرت خیام نیشابوری در غرب شد.
خیام در سامان دادن به محاسبات گاه‌شماری ایران نقش مهمی داشت. او این اقدمات را در زمان وزارت خواجه نظام‌الملک و در دوره پادشاهی ملک‌شاه سلجوقی انجام داد.
خیام همچنین یکی از پیشگامان حل معادلات درجهٔ سوم در ریاضیات بود و بخاطر تحقیقاتش درمورد اصل پنجم اقلیدس در رده ریاضی‌دانان عصر خود قرار گرفت. از دیگر اقدامات ارزشمند خیام نیشابوری در ریاضیات می‌توان به ارائه نظریه‌ای درباره نسبت‌های هم‌ارز با نظریه اقلیدس اشاره کرد.
در برخی منابع تاریخی آمده است که خیام از شاگردان ابن‌سینا بوده‌است اما صحت آن به اثبات نرسیده.
آرامگاه خیام نیشابوری در شهر نیشابور، میدان فضل، بلوار شهدا، باغ خیام واقع شده که از قطب‌های گردشگری نیشابور به شمار می‌رود. بنای این آرامگاه توسط هوشنگ سیحون در سال ۱۳۴۱ زراحی و ساخته شد. در طرحی این بنا از رباعیات خیام نیز کمک گرفته شدهاست.
آثار
آثار خیام در زمینه‌های مختلفی هستند. او علاوه بر شعر در علوم مختلف نیز صاحب آثار است که در ادامه به آنها اشاره می‌شود.
ریاضیات:
- رسالة فی البراهین علی المسائل الجبر و المقابله
- رساله شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس
- رسالهٔ مشکلات الحساب
- رساله‌ای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعب
- رساله در تحلیل یک مسئله
فلسفه:
- رساله الجواب عن ثلاث مسائل؛ ضروره التضاد فی العالم، و الجبر، و البقا
- رساله در علم کلیات وجود (رساله فی کلیه الوجود)
- رساله فی الوجود
- رساله الکون و التکلیف
- رساله الضیاء العقلی فی الموضوع العلم الکلی
- رساله در وقوع خیر و شر
فیزیک:
- رساله میزان‌الحکم
- مختصر فی الطبیعیات
نجوم:
- زیگ ملکشاهی
تاریخ:
- نوروزنامه
- رساله در کشف حقیقت نوروز
جغرافیا:
- رساله لوازم‌الامکنه
موسیقی:
- "شرح المشکل من کتاب الموسیقی" که رساله "القول علی اجناس الذی بالاربعه"
ادبیات:
- رباعیات خیام به زبان فارسی
- اشعار عربی خیام
- ترجمه خطبه توحیدیه ابن سینا
- وصیت‌نامه
سایر:
- رساله مشکلات ایجاب
- رساله نظام الملک در بیان حکومت
- عیون الحکمه
- رساله معراجیه
- قسطاس المستقیم
نمونه شعر
آن قصر که جمشید در او جام گرفت
آهو بچه کرد و روبه آرام گرفت
بهرام که گور می‌گرفتی همه عمر
دیدی که چگونه گور بهرام گرفت
***
این بحر وجود آمده بیرون ز نهفت
کس نیست که این گوهر تحقیق بسفت
هر کس سخنی از سر سودا گفتند
زآن روی که هست کس نمی‌داند گفت
***
تا چند زنم به روی دریاها خشت
بیزار شدم ز بت‌پرستان کنشت
خیام ، که گفت دوزخی خواهد بود
که رفت به دوزخ و که آمد ز بهشت