عهدنامه ترکمانچای
عهدنامه ترکمانچای یکی از مهمترین و سنگینترین پیمانهای تحمیلی بر ایران در دوره قاجار بود که در پی شکست نظامی ایران از روسیه به امضا رسید. این پیمان در روز پنجشنبه، اول اسفند ۱۲۰۶ خورشیدی (۲۱ فوریه ۱۸۲۸ میلادی / ۵ شعبان ۱۲۴۳ قمری) در روستای ترکمانچای از توابع آذربایجان به امضا رسید. از سوی ایران، میرزا ابوالحسنخان شیرازی و اللهیارخان آصفالدوله به نمایندگی فتحعلیشاه قاجار حضور داشتند و از جانب روسیه نیز ژنرال ایوان پاسکویچ، فرمانده سپاه روس، عهدهدار امضای قرارداد بود.
پیشزمینه عهدنامه
این عهدنامه ادامهای بر عهدنامه گلستان (۱۸۱۳ میلادی) و نتیجه شکست ایران در دومین دوره جنگهای ایران و روسیه در قفقاز جنوبی بود. پس از چندین نبرد، بهویژه شکست نیروهای ایران در جنگ گنجه و سپس در منطقه ترکمانچای، عباس میرزا، ولیعهد و فرمانده سپاه ایران، ناچار به پذیرش شرایط صلح شد. پاسکویچ تهدید کرده بود در صورت امضا نشدن پیمان ظرف پنج روز، به سمت تهران حرکت خواهد کرد؛ بدین ترتیب، شاه قاجار تسلیم شد و معاهده ترکمانچای را پذیرفت. این معاهده چهارده سال پس از عهدنامه گلستان بسته شد و به جنگهای ایران و روسیه پایان داد.
مفاد عهدنامه ترکمانچای
مفاد این پیمان برای ایران بسیار سنگین بود و پیامدهای گسترده سیاسی، اقتصادی و جغرافیایی در پی داشت:
- واگذاری خانات ایروان و نخجوان به روسیه؛ بر این اساس تمام سرزمینهای ایرانی شمال رود ارس به تصرف روسیه درآمد.
- پرداخت ۱۰ کرور تومان (۵ میلیون تومان) غرامت جنگی توسط ایران به روسیه.
- محدودیت کشتیرانی ایران در دریای خزر؛ تنها کشتیهای تجاری ایرانی اجازه فعالیت داشتند و انحصار کشتیهای جنگی در اختیار روسیه قرار گرفت.
- حق قضاوت کنسولی (کاپیتولاسیون) برای اتباع روسیه در ایران.
- انعقاد پیمان تجاری میان دو کشور و حق استقرار کنسولها و نمایندگان تجاری روسیه در ایران.
- حمایت روسیه از ولیعهدی عباس میرزا و تعهد برای پادشاهی او پس از مرگ فتحعلیشاه.
- استرداد اسیران جنگی میان طرفین.
مناطق جداشده در عهدنامه ترکمانچای
با امضای این معاهده، حدود ۳۰ هزار کیلومتر مربع از خاک ایران جدا شد که شامل:
- نزدیک به ۲۰ هزار کیلومتر مربع از ارمنستان امروزی،
- حدود ۵ هزار کیلومتر مربع از ترکیه کنونی شامل شهر ایغدیر و کوههای آرارات،
- و حدود ۵ هزار کیلومتر مربع از جمهوری آذربایجان امروزی (تالش شمالی و نخجوان).
پیشتر نیز، در عهدنامه گلستان، حدود ۲۲۰ هزار کیلومتر مربع از سرزمینهای قفقاز شامل بخشهای بزرگی از گرجستان، داغستان، چچن، اینگوش، آذربایجان و ارمنستان از ایران جدا شده بود. در مجموع دو عهدنامه گلستان و ترکمانچای، حدود ۲۵۰ هزار کیلومتر مربع از سرزمینهای قفقاز که در متون تاریخی از آن با عنوان هفده ولایت قفقازی ایران یاد میشود، از ایران جدا و به امپراتوری روسیه الحاق شد.