قرارداد 1907
قرارداد ۱۹۰۷ یا قرارداد سنپترزبورگ توافقی بود که در تاریخ ۳۱ اوت ۱۹۰۷ میلادی (۸ شهریور ۱۲۸۶ شمسی) میان امپراتوری روسیه و امپراتوری بریتانیا در شهر سنپترزبورگ منعقد شد. این قرارداد بدون اطلاع و مشارکت ایران، به تقسیم کشور به حوزههای نفوذ دو قدرت استعماری انجامید و پیامدهای عمیقی بر استقلال، سیاست و جامعه ایران گذاشت.
زمینه تاریخی
از نیمه دوم قرن نوزدهم، ایران به صحنه رقابت دو قدرت روسیه و بریتانیا بدل شد. بریتانیا که هند را مستعمره خود داشت، ایران را به منزله سپر دفاعی هند میدانست و روسیه نیز با توسعهطلبی در قفقاز و آسیای میانه، نفوذ خود را به مرزهای شمالی ایران رسانده بود.
در عرصه بینالمللی نیز شکست روسیه از ژاپن (۱۹۰۵) باعث تضعیف موقعیت روسیه در شرق آسیا و تغییر اولویتهای سیاست خارجیاش شد. بریتانیا در همین زمان از توسعه نیروی دریایی آلمان و نفوذ این کشور در خاورمیانه احساس خطر میکرد. نزدیکی این دو قدرت و رفع اختلافاتشان در ایران، افغانستان و تبت زمینه اتحاد با فرانسه و تشکیل اتفاق مثلث را فراهم آورد.
مفاد قرارداد 1907
بر اساس قرارداد ایران به 3 منطقه تقسیم شد:
- منطقه شمالی: از قصر شیرین تا مرزهای شرقی، شامل تهران، اصفهان و یزد، به حوزه نفوذ روسیه تعلق گرفت.
- منطقه جنوبی: جنوب شرقی ایران، شامل کرمان، سیستان و بلوچستان تا بندرعباس، در حوزه نفوذ بریتانیا قرار گرفت.
- منطقه بیطرف: نواحی مرکزی و جنوبغربی ایران، به عنوان منطقهای خنثی تعریف شد که هر دو کشور میتوانستند در آن رقابت تجاری و سیاسی داشته باشند.
همچنین افغانستان رسماً در حوزه نفوذ بریتانیا شناخته شد و بریتانیا متعهد شد نیروهای خود را از تبت خارج کند و حاکمیت چین در این منطقه به رسمیت شناخته شد.
واکنش ایران به قرارداد 1907
این پیمان در اوج جنبش مشروطه ایران و بدون اطلاع یا مشارکت دولت ایران امضا شد. پس از اطلاعرسانی رسمی در سپتامبر ۱۹۰۷، مجلس شورای ملی اعتراض شدید خود را اعلام کرد. با وجود این اعتراضات، مفاد قرارداد عملاً اجرا میشد و در خلال جنگ جهانی اول نیز روسیه و بریتانیا به بهانه مقابله با عثمانی، بخشهایی از ایران را اشغال کردند. این پیمان بهویژه برای ملیگرایان ایرانی نمونه آشکار نقض استقلال کشور بود و موجب تقویت احساسات ضدانگلیسی و ضدتزاری در ایران شد.
پیامدها و سرانجام قرارداد 1907
قرارداد ۱۹۰۷ موجب تشدید دخالت خارجی در ایران شد. نفوذ روسیه و بریتانیا در امور سیاسی و اقتصادی کشور افزایش یافت و حتی در سیاست داخلی، از جریانهای سلطنتطلب در برابر مشروطهخواهان حمایت کردند. این پیمان همچنین موجی از اعتراضات ملیگرایانه و بیاعتمادی به غرب را در ایران برانگیخت. این قرارداد زمینهساز قرارداد ۱۹۱۵ شد که تقسیم ایران را تثبیت کرد. پس از انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ و روی کار آمدن دولت بلشویکی، روسیه از مفاد این قرارداد صرفنظر کرد و در سال ۱۹۱۸ این پیمان عملاً منسوخ شد.