تنبور

تنبور یکی از آلات موسیقی و یک نوع ساز زهی و از دسته سازهای زهی زخمه‌ای است که دارای دسته‌ای بلند است. این ساز را با چهار انگشت دست راست و بدون استفاده از مضراب مصنوعی می‌نوازند. جنس چوبی که برای ساخت تنبور استفاده می‌شود معمولا از چوب درخت توت است. در انواع حرفه‌ای آن، کاسه از چوب توت و دسته از چوب گردو ساخته می‌شود.

تنبور نوازی جمعی

تنبور دسته‌ای بلند وکاسه‌ای به شکل گلابی دارد. از نظر اندازه از سه‌تار بزرگ‌تر است. این ساز که از ۱۳ الی ۱۴ پرده تشکیل و۲ الی ۳ سیم دارد.تنبور به عنوان یک ساز عرفانی وحماسی معروف است و در نواختن قطعات حماسی از آن استفاده می‌شود.

از معروف‌ترین نوازندگان تنبور در ایران می‌توان به سید خلیل عالی نژاد، سید امراله شاه ابراهیمی، آرش شهریاری، طاهر یارویسی، گل نظر عزیزی، مظفر برنجی، رامتین کاکاوندی و... اشاره کرد.

تاریخچه

یافته‌های باستان شناسی و پیکره‌های نقش شده از نوازندگانی تنبور به دست برتخته سنگ‌ها نشان از قدمت دیرینه این ساز عرفانی در ایران دارد. ازجمله این اسناد مهم می‌توان به مجسمه‌ای در حوالی مقبره دانیال نبی واقع در شوش اشاره کرد. به طور دقیق نمی‌توان زمان اختراع تنبور را تعیین کرد اما کاربرد واژه تنبور در متون فارسی میانه و پهلوی و ‌… نشان از نواختن این ساز در دوران اشکانیان و ساسانیان در ایران است. درواقع می‌توان با مستندات تاریخی ثابت کرد، ساخت تنبور از قرنها پیش از ظهور اسلام در ایران رواج داشته است.

انواع تنبور

ساز تنبور بر اساس شکل، ساختمان، نوع کاسه، تعداد سیم و... انواع مختلفی دارد.

بر اساس شکل ظاهری:

• تنبور کاسه‌ای: تنبوری یک تکه است. ساخت این نوع تنبور بسیار مشکل است و تنبورهای قدیمی همه از این نوع‌اند.
• تنبور چمنی: همان ترکه‌ای است و کاسه آن از تکه‌های چوب درست شده است و ساخت و تعمیر آن راحت‌تر است.

ساختمان تنبور

ساختمان وشکل ظاهری تنبور شامل اجزای زیر می‌شود:

کاسه

قسمت پایین تنبور که دارای اشکال مختلفی است که بستگی به منطقه و سازنده خود دارد. کاسه این ساز را عموما از چوب توت می‌سازند که انتخاب نوع چوب، یعنی اینکه از چه جنس توتی باشد خود دارای نکاتی است.

دسته

قسمت انتهایی تنبور که به کاسه متصل است و در صدا تاثیر زیادی دارد. دسته معمولا از چوب گردو یا چنار ساخته می‌شود.

صفحه

قسمت روی کاسه که دارای بافت ظریف است، صفحه نازکی از چوب درخت گردو است و بر روی دهانه کاسه قرار می‌گیرد و در وسط یا در کنار صفحه حدود ۷ تا ۱۲ سوراخ ۲ تا ۳ میلیمتری دارد تا موجب نرمی صدای تنبور شود. سوراخ روی صفحه بر صدای تنبور تا ثیر بسزایی دارد.

دستان

۱۳ تا ۱۴ دستان در تنبور وجود دارد که در محل‌های معین بر دسته بسته می‌شوند. به نظر اغلب نوازندگان مشهور، محل دستان‌ها ثابت است اما برخی نیز معتقدند که جای تعدادی از این دستان‌ها متغیر است.

شیطانک

روی دسته نصب شده و روی آن سه شیار برای مهار سیم‌ها ایجاد شده است. شیطانک در حدود ۱۵ سانتیمتری ابتدای دسته تعبیه می‌شود.

خرک صفحه

خرک، قطعه چوبی کوچک و محکم از درخت شمشاد و گردو است که سیم به آن وصل می‌شود و روی صفحه سیم‌گیر قرار می‌گیرد. بر روی آن سه شیار برای عبور سیم‌ها وجود دارد. بهتر است که خرک در جای خود ثابت شود که برای این کار معمولا با استفاده از چسب به صفحه چسبیده می‌شود.

سیم گیر

به قسمت انتهایی کاسه وصل است و سیم را به آن وصل می‌کنند. سیم گیر از جنس استخوان یا چوب بوده و در انتهای صفحه قرار دارد که تارها را به آن گره می‌زنند و تا انتهای دسته می‌کشند. در برخی از تنبورهای جدید، خرک کار سیم‌گیر را انجام می دهد.

گوشی

قطعات بالای تنبور را گوشی می‌گویند و از آن برای کوک کردن استفاده می‌کنند. دو تا سه گوشی از چوب بید وجود دارد. تنبور لانه کوک ندارد و گوشی‌هایش مستقیما در سوراخ‌های ایجاد شده در انتهای دسته فرو می‌روند. جنس گوشی از چوبی سست مانند بید است تا دسته به مرور زمان خورده نشود وبا تعویض گوشی‌ها از بین نرود.

سیم گیر بالا

برجستگی پایین گوشی را می گویند که دارای شیارهایی است.

دستان (پرده)

تنبور دارای ۱۳ دستان به صورت پرده ونیم پرده است. پرده نخ نازکی است که روی دسته بسته شده و فاصله هر دو دستان را یک پرده می‌گویند.

سیم

دو یا سه سیم، که سیم بالایی معمولاً جفتی است. این سیم‌ها از یک سو به سیم‌گیر و از سوی دیگر پس از عبور از روی خرک و شیطانک در انتهای دسته به دور گوشی‌ها پیچیده می‌شوند.

مقامات تنبور

مقام‌های تنبور به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند:

1. مقام‌های پردیوری، کلام یا حقانی
2. مقام‌های مجلسی (اسطوره‌ای، باستانی، هوره)
3. مقامات مجازی

تفاوت تنبور و سه تار

هر سازی با توجه به مشخصات ساختمانی و فیزیکی خود، دارای یکسری از توانایی‌های اجرای است که وجود همین توانایی‌ها در هر ساز باعث بوجود آمدن تکنیک‌های مختلف در نواختن آن ساز می‌شود.

در زیر به تفاوت‌های بارز ساز سه‌تار و تنبور اشاره شده است.

• ساز سه تار درای ۴ سیم از جنس فولاد و برنج است که به موازات دسته، از کاسه تا پنجه کشیده شده‌اند. سیم های سه‌تار در ابتدا سه عدد بوده و بعدها یک سیم به آن افزوده شده است.
• تنبور دارای دسته کوتاه تر و کاسه بزرگتر نسبت به سه‌تار است و سطح کاسه سه تار چوبی است.
• تنبور دارای ۱۴ دستان یا پرده است و به شکل سنتی دارای دو وتر است، اما امروزه اغلب سه ‎وتر بسته می‎‌‌شود.
• سه تار از ۲۵ پرده قابل حرکت از جنس روده حیوانات یا ابریشم برخوردار است.
• چوب کاسه تنبور از درخت توت ساخته می‌شود و دسته آن هم از چوب گردو است.
• در ساخت ساز سه‌تار از چوب (معمولاً گردو و توت) برای بدنه، صفحه و دسته و از فلز (برنج و فولاد) برای سیم‌ها و از استخوان برای تزئینات دسته، شیطانک و گاهی اوقات سیم‌گیر استفاده می‌شود.
• در ساز تنبور دو تا سه گوشی و در تنبورهای نامتعارف تا پنج گوشی از چوب بید وجود دارد.
• طول دسته سه تار ۴۰ تا ۴۸ سانتی‌متر و قسمتی که گوشی‌ها در آن تعبیه می‌شوند ۱۲ سانتی‌متر و پهنای دسته ۳ سانتی‌متر است.
• وسعت سه تار نزدیک به ۳ اکتاو است. اما تنبور به علت بزرگتر بودن کاسه صدای بیشتری دارد.