تبریز

تبریز شهری در شمال غربی کشور ایران و سومین رتبه در میان کلان‌شهرهای ایران است. اوج قدرت و اهمیت تاریخی شهر تبریز به عنوان پایتخت ایران در دوران سلسله ایلخانان بوده است که در این زمان، پایتخت قلمرویی پهناور از نیل تا آسیای مرکزی بود.

کلان‌شهر تبریز

اطلاعات شهر
کشور:	ایران
استان:	استان آذربایجان شرقی
شهرستان:	شهرستان تبریز
نام(های) پیشین:	تپریز، تَورِز، تاوریژ، تَورِژ، تِبریز، توری
سال شهر شدن:	نامعلوم
جمعیت:	محدوده: ۱٬۵۸۴٬۸۵۵ نفر
تراکم جمعیت:	۷٬۷۸۰ نفر بر کیلومتر مربع
مساحت:	۲۴۴٫۵۱ کیلومتر مربع
ارتفاع:	۱۳۴۸ تا ۱۵۶۱ متر از سطح دریا
پیش‌شمارهٔ تلفن:	041
شناسهٔ ملی خودرو:	ایران ۱۵، ایران ۳۵
میانگین دما:	بیشینه: °۱۸+ کمینه: °۶٫۹+
میانگین بارش:	۳۱۰ میلی‌متر
روزهای یخبندان:	۱۰۴ روز

تبریز، یکی از طویل‌المدت‌ترین پایتخت‌های ایران بوده است. شهر تبریز از باستانی‌ترین شهرهای ایران است که در دوران سلسله‌های آق‌قویونلوها، قره‌قویونلوها، صفویان و در آغاز انقلاب مشروطه (انقلاب برعلیه محمدعلی شاه) پایتخت ایران بوده است. شهر تبریز نخستین پایتخت جهان تشیع دوران سلسله صفویان بوده است.

این شهر در زمان انقلاب مشروطه نقش کلیدی و مهمی داشت و بسیاری از بزرگان تبریز چون ستارخان، باقرخان و شیخ الاسلام نقش اساسی در تاریخ ایران داشته‌اند.

شهر تبریز ۲۴۴٫۵۱ کیلومتر مربع (حریم شهر: ۱۰۱۴٫۴۵ کیلومتر مربع) وسعت دارد و بر همین اساس، سومین شهر بزرگ ایران (به لحاظ مساحت) پس از تهران و مشهد محسوب می‌شود. جمعیت آن نیز در سال ۱۳۹۵ خورشیدی بالغ بر ۱٬۵۸۴٬۸۵۵ نفر (حریم شهر: ۱٬۷۲۷٬۴۷۶ نفر) بوده و در سال 1400 خورشیدی به ۱٬۶۴۳٬۹۶۰ نفر رسیده‌است؛ که بر این اساس، پنجمین شهر پرجمعیت ایران و ۳۴۴ امین شهر پرجمعیت جهان به‌شمار می‌رود. اکثریت ساکنان تبریز آذری هستند و به زبان ترکی آذربایجانی با لهجه تبریزی سخن می‌گویند.

شهر تبریز مجددا در دوران سلسه قاجار به شکوفایی رسید؛ به‌طوری‌که در این دوره به‌عنوان مهم‌ترین و پیشروترین شهر ایران شناخته می‌شد. در دوران معاصر نیز این شهر یکی از مراکز مهم اقتصادی و صنعتی در سطح کشور ایران محسوب می‌شود. تبریز در دو سده اخیر، مبدأ بسیاری از تحولات اجتماعی، فرهنگی و صنعتی در ایران بوده‌است؛ به‌طوری‌که این شهر مانع خاموشی انقلاب مشروطه در ایران شد و نقشی کلیدی در تحولات مهم اجتماعی ایران همچون انقلاب اسلامی ایران و روند مدرنیزه شدن کشور داشته‌است.

واژه شناسی

تبریز یا «توریز» یا «توریژ» یا «تورژ» و «دورژ» در لغت به معنای ریخته شده از «تب و لرز» یا «تو لرز» (با زبر «ت» و سکون «و») و لرزش زمین یا زلزله است. و چنان آمده است که بارها در درازنای تاریخ بر اثر زلزله با خاک یکسان شده است. در زمان‌های دورتر، این واژه به گونۀ «تورژ یا توریژ» هم آمده است که همان معنی گفته شده در بالا را دارد. همچنین تبریز در نوشته‌های تاریخی و باستانی به گونۀ «دورژ» نیز آمده است که باز به همان معنای «ریخته یا ریخته شده» ی پهلوی باستان و تالشی امروز است.

تاریخ

نخستین نوشته موجود درباره شهر تبریز کتیبه پادشاه آشور سارگن دوم می‌باشد. اکتشافات انجام شده در طی سال‌های ۱۳۸۰ در محل موزه عصر آهن در حوالی مرکز تبریز نشان از وجود تمدنی در محل کنونی شهر تبریز در هزاره اول و دوم قبل از میلاد دارد. این شهر در طول تاریخ چندین بار به عنوان پایتخت حکمرانی پادشاهان مختلف انتخاب شده‌است. از جمله نخستین این موارد پایتخت حکمرانی فرمانده اسکندر مقدونی به نام آتروپات بوده‌است.

مردم شناسی

قومیت

نژاد مردم ساکن در تبریز شامل ۹۶٫۵٪ ایرانی‌تبار آذری‌زبان، ۲٫۹٪ ایرانی‌تبار فارسی‌زبان و ۰٫۶٪ از سایر قومیت‌ها می‌باشد. بر پایه سفرنامه‌ها و تاریخ نوشته‌های جهانگردان و تاریخ نگارانی که از تبریز گذر کرده‌اند در گذشته قومیت‌های مختلفی در شهر تبریز سکونت داشته‌اند. برای مثال بنا به گفته‌ی جهانگردان ونیزی که در حوالی دوره آق‌قویونلو از تبریز دیدن کرده‌اند: «ایرانیان، ترکمانان، عشایر هواخواه صفویه و ارامنه» ساکنان تبریز را تشکیل می‌دادند.

آنتوریو تنرئیرو (جهان‌گرد پرتغالی) در سال ۱۵۲۵ میلادی (همزمان با حکومت شاه طهماسب صفوی) در مورد مردم تبریز می‌نویسد: «در این شهر فارسی‌زبانان و عده‌ای از ترکمانان زندگی می‌کنند که همگی سفیدپوست بوده و ظاهر و شکلی زیبا دارند».

زبان

زبان مردم تبریز به ترکی آذری معروف است همچنین اقلیتی از فارسی‌زبانها و ارامنه در این شهر زندگی می‌کنند که به ترکی آذری مسلط هستند. همچنین زین‌العابدین شیروانی (معاصر فتحعلی‌شاه و محمدشاه) در کتاب «حدایق السیاحه» نیز تأیید می‌کند که ساکنان تبریز به این زبان سخن می‌گویند.

فرهنگ

از دیرباز قرار گرفتن شهر تبریز در منتهی‌الیه مسیر تجارت ایرانیان به غرب و واقع شدن در مسیر جاده ابریشم علاوه بر رونق تجارت باعث رونق فرهنگ و هنر در این شهر شده‌است. در دوران معاصر تأسیس مدرسه مموریال در اواخر قرن نوزدهم و بعدها ایجاد دانشگاه تبریز و همچنین وجود جریان‌های روشنفکر در این شهر به رونق تبادلات فرهنگی این شهر افزود. این شهر همچنین خاستگاه یکی از مکتب‌های نگارگری ایران می‌باشد که با نام همین شهر، «مکتب تبریز»، شناخته می‌شود که در دوران ایلخانان، جلایریان، ترکمانان قراقویونلو و آق‌قویونلو و صفویان شکل گرفته‌است.