آل زیار
زیاریان یا آل زیار یک خاندان کوچک گیلی-دیلمی در سرزمین‌های جنوب‌شرقی دریای مازندران بودند. امیران زیاری در قرن چهارم و پنجم هجری امیر گرگان و طبرستان بودند و در برخی ادوار قومس، دیلم و گیلان نیز تحت فرمانروایی آنان بود. دودمان زیاریان در ۳۱۹ هجری قمری ایجاد گردید و یکی از حکومت‌های دیالمه شد که در میان‌دوره ایرانی توانستند بر بخش‌هایی از خلافت عباسیان امارت کنند. به مرور از وسعت قلمرو زیاریان کاسته شد و به حکومتی دست‌نشانده بدل شدند. اطلاعات درباره آخرین امیران زیاری محدود است اما حداکثر تا ۴۸۶ هجری، بخشی از سرزمین‌های موروثی خود را حفظ کرده بودند.
تبار خاندان آل زیار
در آن دوره برای دستیابی به مشروعیت سیاسی و پذیرش همگانی لازم بود حاکمان خود را از نژاد شاهان ساسانی که از دیرباز جنبه تقدس داشتند، معرفی کنند تا مردم با این هم‌تباری، حکومتشان را به حق بدانند؛ چنان‌که آل بویان از نسل فردی ماهی‌گیر بودند خود را از نسل ساسانیان معرفی کردند. این احتمال وجود دارد که زیاریان به رسم دیگر خاندان‌های حکومت‌گر، خود را به شاهان پیش از اسلام منتسب کرده‌باشند و این مطلب جعلی باشد. گفته‌اند که مادر مرداویج از تبار اسپهبدان رویان بوده‌است و در شجره‌نامه‌ای که عنصرالمعالی آورده، نام چندین فرد تاریخی شناخته شده آمده‌است و برخلاف تبارنامه آل بویه، معتبر به نظر می‌رسد. به نظر محمدعلی مفرد، زیار می‌بایست خود از خاندان قابلی بوده باشد که توانسته‌بود با دختر یکی از اسپهبدانی که از نسل ساسانیان بودند، ازدواج کند.
خاندان زیاریان خود را بازماندگان ارغوش، شاه گیلان در زمان کیخسرو، معرفی می‌کردند. مردمانی گیلی ودیلمی بودند که‌در سرزمین‌های جنوب‌شرقی دریای مازندران به قدرت رسیدند. زیار، پدر مرداویج و وشمگیر بود و متعلق به یک خانواده سلطنتی گیلی بود که در منطقه داخل گیلان می‌زیستند درباره قومیت خاندان زیاریان، نوشته‌اند که گیل بوده‌اند.
فهرست امیران آل زیار
برآمدن حکومت و سقوط
مرداویج، پایه گذار سلسله زیاری، ادعا می‌کرد اصل و نسبش به خاندان سلطنتی قبل از اسلام گیلان برمی‌گردد. وی در ابتدا به علویان طبرستان و آنگاه به اسفار بن شیرویه، سردار گیلی، خدمت می‌کرد.
هدف زیاریان در ابتدا زنده کردن امپراتوری ساسانیان و برکنار کردن قدرت خلافت عباسی بود؛ ولی بعد از مرگ مرداویج، به طور حکومتی محلی در گرگان، طبرستان و منطقه های اطراف درآمد و بعد از مدتی تحت فرمان دیگر حکومت‌های همسایه شد. به تدریج قدرت و نفوذ امیران زیاری کم و کمتر شد تا آن که آخرین امیران این خاندان، در دوره سلجوقیان، محدود به قلعه‌های کوهستانی بودند. مرداویج، که قبل از تأسیس دودمان زیاری یک فرمانده نظامی بود، با کشتن اسفار بن شیرویه در ۳۱۶ هجری، توانست قدرت زیادی پیدا کند و به صورت مستقل به نواحی مرکزی ایران لشکر بکشد. مرداویج با حمله به جبال و تصرف اصفهان و خوزستان خودی نشان داد و با انتخاب عنوان شاهنشاه برای خود، رؤیای زنده کردن امپراتوری ساسانیان را در سر می‌پروراند. وی در سال ۳۲۳ هجری در اصفهان، به وسیله غلامان تُرک خود، به قتل رسید.
کیکاووس طی نبردی در قفقاز کشته شد و پسرش گیلانشاه جایگزین او شد. گیلانشاه پسر کیکاووس حاصل ازدواج او با دختر سلطان محمود غزنوی بود و کیکاووس کتابش را در خطاب به او نوشته‌است. احتمالاً اسماعیلیان الموت در نهایت بقایای آل زیار را منقرض کردند.