دزفول
دزفول، دومین شهر بزرگ استان خوزستان، در دامنه‌های زاگرس میانی و در ساحل رودخانه دز جای گرفته است. این شهر با قدمتی که به دوران ساسانیان باز می‌گردد، گنجینه‌ای از تاریخ و فرهنگ را در خود جای داده است.
براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت شهر دزفول ۲۶۴٬۷۰۹ نفر است. این شهر در مجاورت شهر اندیشمک و در فاصله 150 کیلومتری شمال اهواز قرار گرفته و با تهران 650 کیلومتر فاصله دارد.
نام‌شناسی
نام دزفول از دو واژه دژ به معنی قلعه و پل گرفته شده است. این نام به دژی در کنار پل رودخانه دز اشاره دارد. ابن سرابیون در کتاب جغرافیای تاریخی خوزستان، دزفول را به معنی "قلعه پل" می‌داند و ساخت آن را به شاپور اول ساسانی نسبت می‌دهد. ابن بطوطه، جهانگرد مشهور، دزفول را "دسبول" نامیده است.
در گویش لری دزفولی، این شهر را "دزفیل" یا "دسفیل" می‌نامند. از این رو برخی معتقدند که نام دزفول از "دژپیل" به معنی "دژی برای نگهداری فیل" گرفته شده است. این نظریه بر اساس حضور ارتش ساسانی در این منطقه و نگهداری فیل‌ها در مکان‌های پرآب مانند کناره رودخانه‌ها استوار است.
احتمال دیگر این است که نام دزفول از "اندامیش" که نام کهن این شهر بوده، تغییر یافته باشد. در برخی منابع، نام دزفول را "روناش" و "قصر روناش" نیز ذکر کرده‌اند.
پیشینه تاریخی
دزفول، با قدمتی چند هزار ساله، نگینه‌ای درخشان در تاریخ و فرهنگ ایران زمین است. از دوران عیلام و هخامنشیان تا ساسانیان و دوران معاصر، این شهر همواره نقشی مهم در تاریخ ایران ایفا کرده است. پل باستانی دزفول، یکی از مشهورترین آثار تاریخی این شهر، یادگاری از دوران ساسانیان است که همچنان پابرجا مانده است.
برخی باستان‌شناسان، از جمله والتر هینتس، معتقدند که آوان، پایتخت باستانی عیلام، در نزدیکی دزفول کنونی قرار داشته است.
تپه‌های باستانی چغامیش، با قدمتی حدود 4000 سال پیش از میلاد، گنجینه‌ای بی‌نظیر از دانش و تاریخ را در خود جای داده‌اند. این تپه‌ها که به گفته باستان‌شناسان، گواه شکوفایی تمدن شوش تا هزاره هفتم پیش از میلاد هستند، از جمله مهم‌ترین محوطه‌های باستانی ایران به شمار می‌روند. کاوش در چغامیش، دستاوردهای شگفت‌انگیزی به همراه داشته است. نخستین سند دریانوردی جهان، لوح‌های تکامل موسیقی و مهرهای استوانه‌ای چند هزار ساله از جمله آثار کشف شده از این تپه‌ها هستند. این گنجینه‌های ملی، در حال حاضر در موزه ملی ایران و موزه مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو نگهداری می‌شوند.
بانو هلن کنتور، باستان‌شناس مشهور، در سخنرانی خود در تهران، از دزفول به عنوان "شهری از سپیده دم تاریخ" یاد کرده است. این عنوان، گویای قدمت و جایگاه بی‌بدیل دزفول در تاریخ ایران است.
پس از اسلام
در زمان خلافت عمر بن خطاب، سپاهیان مسلمان به خوزستان یورش بردند و پس از فتح اهواز و شوشتر، به سوی جندی‌شاپور حرکت کردند. جندی‌شاپور نیز بدون درگیری قابل توجهی به تصرف اعراب درآمد. دزفول که در آن زمان شامل قلعه و بناهای اطراف آن بود، تحت حاکمیت امویان و سپس عباسیان که بر شوشتر و جندی‌شاپور حکومت می‌کردند، قرار گرفت.
در اواسط قرن دوم هجری، یعقوب لیث صفاری، سرداری شجاع و توانمند، با به چالش کشیدن خلافت عباسی، نخستین دولت مستقل ایرانی را بنیان نهاد و خوزستان را به کانون آزادی‌خواهی ایران تبدیل کرد. یعقوب پس از شکست دادن محمد واصل، حاکم خوزستان، بر اموال و ذخایر او دست یافت و پس از مرگ، در جندی‌شاپور در ۱۲ کیلومتری جنوب دزفول به خاک سپرده شد.
دوران صفویه
در سال 914 هجری، شاه اسماعیل صفوی با هجوم به هویزه، حاکم آن را مغلوب و بسیاری از مشعشعیان را قتل عام کرد و سرزمین‌های آنها را به تصرف خود درآورد. پس از تسلط صفویان بر خوزستان، حکومت شوشتر و دزفول به شیخ محمد و حاج محمد، پسران ملا قوام‌الدین (خاندان رعناشی) سپرده شد.
دوران قاجاریه
در زمان فتحعلی شاه قاجار، شمال خوزستان، شامل شوشتر و دزفول، تحت حاکمیت کرمانشاهان قرار گرفت. محمدعلی میرزای دولتشاه، یکی از شاهزادگان قاجار، پس از سرکوب اسد خان بختیاری که شورش کرده بود، ناآرامی‌های پراکنده‌ای را نیز در این منطقه مهار کرد. در سال 1266 هجری قمری، ناصرالدین شاه، اردشیر میرزا را به خوزستان فرستاد و او ابتدا دزفول و سپس شوشتر را از چنگ شورشیان درآورد.
دروان دفاع مقدس
دزفول در طول جنگ ایران و عراق، بیش از 160 بار هدف حملات موشکی عراق قرار گرفت. به همین دلیل، اعراب این شهر را "بلد الصواريخ" (شهر موشک‌ها) نامیدند. با وجود بمباران‌های شدید، مردم دزفول هرگز تسلیم نشدند و با صبر و شجاعت، به زندگی خود ادامه دادند. نماز جمعه دزفول هر هفته با حضور پرشور مردم و رزمندگان برگزار می‌شد. جنگ تحمیلی 2600 شهید برای دزفول به ارمغان آورد. مقاومت مردم این شهر در برابر تجاوز دشمن، دزفول را به "شهر استقامت" و "پایتخت مقاومت ایران" تبدیل کرد.
حتی در 31 شهریور 1359، در اولین روز جنگ، هواپیماهای عراقی به پایگاه چهارم شکاری دزفول (پایگاه وحدتی) حمله کردند.
آب و هوا
دزفول مانند بیشتر شهرهای خوزستان آب و هوای گرم و شرجی دارد. در این شهر تابستانها گرم و زمستان‌ها مدیترانه‌ای است. میانگین بارش سالانه ۴۰۰ میلی‌متر و میانگین دما ۳ درجه سانتی‌گراد در زمستان و ۴۹ درجه سانتی‌گراد در تابستان می‌باشد.
گردشگری
جاذبه‌های طبیعی
- آبشار شوی: این آبشار، یکی از بزرگترین و زیباترین آبشارهای ایران است که در رشته‌کوه‌های زاگرس و در منطقه سردشت از توابع دزفول قرار گرفته است.
- دریاچه شهیون: این دریاچه، به عنوان یکی از زیباترین دریاچه‌های کشور در شمال شهرستان دزفول و در منطقه‌ای کوهستانی با طبیعت زیبا واقع شده است.
- رود دز: عبور این رود زلال و پرآب از میان شهرستان دزفول، باعث شده که در ساحل آن پارک‌ها و تفریحگاه‌های ساحلی متعددی ساخته شود. از جمله محبوب‌ترین این تفریحگاه‌ها، "تفریحگاه ساحلی دز (علی کله)" است که بخصوص در فصول بهار و تابستان، گردشگران زیادی را از سطح شهرستان و شهرستان‌های مجاور به خود جذب می‌کند.
- سالن کوه: این منطقه در منطقه سردشت و شمال دزفول واقع شده و علاوه بر وجود جاذبه‌های کم‌نظیر طبیعی نظیر سیاه چاله، دشت لاله‌های واژگون و غارها و چشمه‌ها، مکانی مناسب برای علاقه‌مندان به ورزش کوهنوردی است.
- پارک ملی دز: این پارک، یکی از پارک‌های ملی ایران است که در شمال استان خوزستان و در محدوده شهر میانرود از توابع شهرستان دزفول واقع شده است. وجود حیات وحش غنی در کنار چشم‌اندازهای زیبا نظیر رودخانه، تالاب، این منطقه را به یکی از چشم‌اندازهای مهم استان خوزستان به ویژه از لحاظ پرنده نگری تبدیل کرده است. این جنگل‌ها یکی از زیستگاه‌های مهم گونه نادر گوزن زرد ایرانی است.
سد دز
سد دز، یک سد بتنی برق‌آبی است که در بین سال‌های 1341-1338 در ۲۵ کیلومتری شمال شرقی دزفول بر روی رودخانه دز در ارتفاعات زاگرس احداث شده است. این سد با احداث دریاچه‌ای به طول ۵۶ کیلومتر و با ظرفیت ۳/۳ میلیارد متر مکعب، نقش مهمی در تولید برق و تنظیم فرکانس شبکه سراسری ایفا می‌کند.
جاذبه‌های تاریخی
- پل قدیم دزفول: این پل با قدمت ۱۷۰۰ ساله، توسط شاپور اول ساسانی به کمک زندانیان رومی بر روی رود دز ساخته شده است.
- تپه‌های چغامیش: کشف آثاری در این تپه‌ها، دزفول را به نام "شهری از سپیده دم تاریخ" معروف کرده است.
- آسیاب‌های آبی دزفول: مجموعه‌ای از سازه‌های آبی که در گذشته به عنوان بند و آسیاب کاربرد داشته‌اند.
- مسجد جامع دزفول: از مساجد تاریخی ایران با معماری زیبا
- بازار قدیم دزفول: بازاری با قدمت چندین ساله که پر از حجره‌ها و دکه‌های گوناگون است.
- آرامگاه یعقوب لیث صفاری
- شهر باستانی جندی شاپور: اولین دانشگاه جهان ساخته شده در زمان ساسانیان
- دانشگاه جندی شاپور
- شهر باستانی ایوان کرخه
- مجموعه تاریخی شاه رکن‌الدین
- خانه تیزنو
- خانه سوزنگر
- خانه قلمبر
دزفول؛ موزه آجری ایران
دزفول، شهری کهن در استان خوزستان، با معماری آجری منحصربه‌فرد خود، به «موزه آجری ایران» معروف شده است. بافت تاریخی این شهر شامل خانه‌ها، مساجد، ساباط‌ها، حمام‌ها و گذرگاه‌های قدیمی است که از نظر معماری، یکی از ارزشمندترین بافت‌های تاریخی کشور به شمار می‌رود.
آجرچینی به سبک «خوون» که در جای جای دزفول خودنمایی می‌کند، چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کند. این سبک آجرچینی که در شوشتر نیز رواج داشته، در دوره صفویه به اوج شکوفایی خود رسید و تا اواخر دوره قاجار و پهلوی اول ادامه داشت.
پیش از این هنر ظریف، در دزفول و سایر نقاط ایران از خشت‌های بزرگ و ضخیم برای ساخت بناها استفاده می‌شد. در دوره هخامنشیان نیز شاهد استفاده از آجر لعابدار در دیوارهای کاخ آپادانا و قصر شوش بوده‌ایم.
قدیمی‌ترین آجرهای دزفول، متعلق به پل باستانی ساسانی هستند که ساخت آن به شاپور اول ساسانی نسبت داده می‌شود. این پل در بخش پایینی بر روی پایه‌های سنگی و در قسمت فوقانی با آجر مربع شکل دوره ساسانی بنا شده است.
بافت تاریخی
بافت تاریخی دزفول با وسعت 240 هکتار، شامل 28 محله و شبکه‌ای از معابر طولی به طول بیش از 62 کیلومتر در کنار رود دز است. در این بافت 12 هزار واحد مسکونی و فضاهای مسکونی و تجاری وجود دارد که شامل بیش از 113 اثر ثبت شده ملی شامل مساجد، حمام‌ها، خانه‌ها و گذرهای تاریخی می‌شود.
ارتفاع بناها در دزفول بین شش تا هفت متر است و در آنها تزئینات متنوع و زیبای آجری به چشم می‌خورد. پوشش ساختمان‌ها عموماً طاق و قوسی و از نوع پنج و هفت و نیم دایره است. قدمت عمومی بناها به دوره‌های قاجار و پهلوی نسبت داده می‌شود. ولی آثاری از دوره صفوی نیز در این بافت کهن وجود دارد و تک آثاری بسیار نفیس همچون پل قدیم و آسیاب‌ها به دوره ساسانیان مربوط می‌شود.
اماکن مذهبی
- آرامگاه سبزقبا: مرقد حضرت محمد بن موسی کاظم، معروف به سبزقبا، برادر تنی امام رضا (ع) و فرزند امام موسی کاظم (ع) در دزفول قرار دارد و به‌عنوان چهارمین حرم معنوی کشور شناخته می‌شود.
- بقعه حزقیل نبی: این بقعه در خیابان سی‌متری شریعتی، کوچه جنب مسجد سید نورالله، واقع شده و مدفن یا قدمگاه حزقیل نبی، از پیامبران بنی اسرائیل، دانسته می‌شود. متأسفانه به دلیل بازسازی‌های انجام شده، اثری از قدمت بنا باقی نمانده است.
- بقعه رودبند: مرقد سید علی صفوی، معروف به سلطانعلی سیاهپوش یا پیر رودبند، در محله رودبند در شمال غربی شهر دزفول و در ارتفاعی مشرف به رودخانه قرار دارد. گنبد این بنا مضرس و دارای ۲۰ سط است که این سبک معماری متعلق به خوزستان و بوشهر می‌باشد. این بنا به شماره ۲۵۴۹ در ردیف آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
- بقعه مقوم (مقام): این بقعه در بیرون شهر دزفول، در کنار جاده‌ای که به بقعه محمد بن جعفر می‌رود، واقع شده است. سبک بنا، آجرکاری و پی‌های قطور آن، نشان‌دهنده‌ی معماری سلجوقی و اوایل دوران صفویه است. این بنا در سال ۱۱۸۰ هجری قمری تعمیر و ترمیم شده است.
- آرامگاه سوار غیب: این آرامگاه در جاده دزفول - صفی‌آباد واقع شده و به امامزاده سوار غیب معروف است. در اطراف بقعه، قبرستانی با سنگ قبرهای قدیمی و نوعی آجرچینی برای پوشش قبر، بخصوص آثار قبرهای پله‌کانی از نوع قبور اوائل اسلام دیده می‌شود.
- بقعه پیر اسحاق: این بقعه در فاصله حدود دو کیلومتر بعد از شهر امام، در جاده دزفول - میانرود واقع شده است. چندین مقبره در صحن جلو و عقبی حیاط بقعه به صورت چهار طاق‌های کوچک با طاق قوسی و ضربی از آجر وجود دارد. بر روی در ورودی بقعه نوشته شده است: «اسحاق و اسماعیل».
- بقعه جابربن عبدالله انصاری: این بقعه در جاده شوش، نزدیک پل حمید آباد، واقع شده و مدفن نوه ارشد جابربن عبدالله انصاری، صحابی بزرگ پیامبر، می‌باشد. گرچه بقعه جابربن عبدالله انصاری قدیمی است، ولی اخیراً تعمیراتی در آن انجام گرفته است.
- بقعه گزیده خاتون: این بقعه در نزدیکی بقعه پدرش، سید علی سیاهپوش، قرار گرفته و دارای یک ایوان است که تعمیر گردیده است.
- بقعه پیر اکبر: این بقعه نزدیک رودخانه دزفول، در زیر پل جدید کناره جاده ساحلی و در نزدیکی مسجد پشت قاپی (آیت‌الله طالقانی) محله قلعه قرار دارد و به اکبر زرین کلاه مشهور است.
سوغات
سوغات دزفول شامل مرکبات، کلوچه‌های دزفولی، صنایع دستی، قلم‌نی شیره خرما و ارده، محصولات لبنی می‌شود.
کشاورزی
کشاورزی در دزفول سابقه‌ای دیرینه دارد. این منطقه، به‌عنوان پرآب‌ترین بخش غیرکوهستانی استان خوزستان، از دیرباز مهد کشاورزی و زراعت بوده است. دشت پربار دزفول و گذر رودخانه‌های پرآبی مانند دز و کرخه، شرایطی ایده‌آل برای کشت طیف وسیعی از محصولات کشاورزی فراهم کرده‌اند.
دزفول، به‌عنوان یکی از قطب‌های مهم کشاورزی ایران، از خاک حاصلخیز و آب فراوان بهره‌مند است. این امر شرایط ایده‌آلی را برای کشت انواع مرکبات، صیفی‌جات و گل و گیاه فراهم کرده است. مرکبات دزفول، به خصوص پرتقال، در زمره مرغوب‌ترین و سالم‌ترین مرکبات کشور به شمار می‌روند. عطر و طعم بی‌نظیر این مرکبات، شهرت دزفول را در سراسر ایران دوچندان کرده است. دزفول در تولید گل‌های رز و مریم، مقام اول کشور را به خود اختصاص داده است. بخش عمده‌ای از این گل‌های زیبا به سراسر ایران و کشورهای دیگر صادر می‌شوند و عطر دل‌انگیز ایران را به اقصی نقاط جهان می‌رسانند. گندم، جو، برنج، دانه‌های روغنی، چغندر، مرکبات، صیفی‌جات، گیاهان زینتی و پرورش انواع دام و طیور و آبزیان، تنها بخشی از تنوع بی‌نظیر محصولات کشاورزی دزفول هستند.
صنایع دستی
قلم نی از سیصد سال پیش در دزفول کشت می‌شود و به‌عنوان مرغوب‌ترین قلم نی در سطح ملی و جهانی شناخته می‌شود. قلم نی ذرفول امروزه به سایر شهرهای ایران صادر می‌شود و در گذشته به ترکیه، چین و سایر کشورها صادر می‌شد.
صنایع دستی دزفول شامل موارد زیر است:
- ابزارهای چوبی دست‌ساز: زیرقلیان، قلیان، شمعدان، چوب لباسی، نمکدان و…
- کارهای دستی روی فلز: ورشوسازی، قلم‌زنی روی طلا و نقره، زرگری
- محصولات کارگاه‌های ورشوسازی بازار کهنه: ابزار چای‌خوری، سینی، آتشدان
- سایر صنایع دستی: نمدمالی، خراطی، کپوبافی، گیوه‌دوزی
مراکز آموزش عالی
- دانشگاه علوم پزشکی دزفول
- دانشگاه صنعتی جندی شاپور (دزفول)
- دانشگاه آزاد اسلامی دزفول
- مرکز آموزش عالی شیخ مرتضی انصاری (دانشگاه فرهنگیان)
- دانشکده اصول الدین دزفول
- مرکز آموزش عالی فنی و مهندسی دزفول
- دانشکده اورژانس دزفول
- دانشگاه جامع علمی - کاربردی (مرکزآموزش علمی-کاربردی)
- دانشگاه پیام نور دزفول
- مرکز آموزش عالی خدیجه کبری (دانشگاه فرهنگیان)