نادرشاه افشار
نادرشاه افشار متولد ۲۲ نوامبر ۱۶۸۸ م. (۲۸ محرم ۱۱۰۰ ه.ق) در دستجرد، ابیورد، خراسان، از ایل افشار خراسان، پادشاه ایران و بنیانگذار دودمان افشاریه است. نادرشاه افشار در تاریخ ۸ مارس ۱۷۳۶ (24 شوال 1148 ه.ق) بعد از عباس سوم به پادشاهی رسید و تا تاریخ ۲۰ ژوئن ۱۷۴۷ (22 جمادی‌الاول 1160 ه.ق) حکومت کرد. در این مدت مرکز حکومت او مشهد بود. سرانجام بعد از نادرشاه افشار، عادل‌شاه افشار به پادشاهی رسید. او از معروف‌ترین پادشاهان ایران، پس از اسلام است و تعداد زیادی از مورخین وی را قدرتمندترین پادشاه ایرانی بعد اسلام می‌دانند.
| نادرشاه افشار | |
|---|---|
| تاریخ تولد: | ۲۲ نوامبر ۱۶۸۸ م. |
| محل تولد: | دَستجِرد، اَبیوَرد، خراسان، ایران |
| تاریخ فوت: | ۲۰ ژوئن ۱۷۴۷ م. |
| محل فوت: | کلات، خراسان، ایران |
| علت مرگ: | توسط سردارانش کشته شد |
| محل دفن: | آرامگاه نادرشاه، مشهد، ایران |
| سلسله: | افشاریان |
| قلمرو: | ایران، غرب افغانستان و پاکستان و جنوب قفقاز |
| مرکز حکومت: | مشهد |
| شاه قبلی: | عباس سوم |
| شاه بعدی: | عادل‌شاه افشار |
| آغاز سلطنت: | ۸ مارس ۱۷۳۶ |
| پایان سلطنت: | ۲۰ ژوئن ۱۷۴۷ |
| نام پدر: | امامقلی افشار |
| همسر(ها): | گوهرشاد بیگم، شمس‌نساء بیگم، زینب بیگم، قمرطلعت بیگم، شوقی بیگم، خدیجه بیگم، منیژه بیگم، فاطمه بیگم |
| فرزند(ان): | رضاقلی میرزا، نصرالله میرزا، امامقلی میرزا، علی میرزا، جهدالله میرزا، چنگیز میرزا |
نادر جنگجويي ساده كه از بين مردم عادي برخاسته بودو انتساب به هيچ خانواده بزرگ و هيچ سابقه درخشاني وی را در دايره امرا و حكام عصر نياورده بود. پدرش امام قلی پوستين دوزي از نواحي ابيورد بود كه زندگي فقيرانه‌ای داشت. عشيره او تيره‌ای از طوايف تركمان افشار قرخلو بود كه از عهد صفويه به نواحي شمالي خراسان كوچ داده شده بود.
شرايط پيش از به قدرت رسيدن نادر به زمان سلطنت شاه سلطان حسين صفوي برمی‌گردد كه بی‌لياقتي او باعث شده بود ايران به دست افغان‌ها بيفتد. نادر شاه افشار موسس سلسله افشاریه، اصفهان را از محاصره افغان‌ها درآورد و آن را به صفویه بازگرداند؛ اما چون لیاقت شاه صفوی را در حفظ ایران کارآمد ندید، با رضایت بزرگان خود بر تخت شاهی ایران تکیه زد.
بیرون راندن افغان‌های هوتکی، عثمانی‌ها و روس‌ها از کشور، بازپس‌گیری سرزمین‌های از دست رفته و یک‌پارچه‌سازی ایران، فتح دهلی، ترکستان و جنگ‌های پیروزمندانه نادرشاه سبب شهرت بسیار او شدند. از او با عناوینی مانند ناپلئون شرق یا ناپلئون ایران و آخرین فاتح بزرگ آسیای میانه یاد شده است.
فتوحات
نادر در جوانی، در خدمت حاکم اَبیوَرد، باباعلی بیک کوسه احمدلو بود. در هرج‌ومرج ناشی از هجوم افغان‌ها به ایران، نادر به خدمت ملک محمود سیستانی درآمد که مشهد را تصرف کرده بود. پس از دسیسه‌های گوناگون با سرداران ترکمان افشار و جَلایِر، نادر گروه خویش از مهاجمان را تشکیل داد و در اتحاد با کردهای چَمَشْگَزَک در خَبوشان، بر سر کنترل مالکیت مشهد با ملک محمود به رقابت پرداخت و او را شکست داد.
نقش وی در سرکوب ملک محمود سیستانی، او را مورد توجه تهماسب دوم قرار داد و در سال ۱۱۳۹ ه.ق/۱۷۲۶ م، نادر و نیروی ۲٬۰۰۰ نفری او را به خدمت گرفت. پس از مدتی، نادر به «قورچی‌باشی» (فرمانده گارد) منصوب شد و مقامِ «تهماسب‌قلی» (پیشکارِ تهماسب) را به‌عهده گرفت. اعتبار وی پیوسته افزایش یافت زیرا سپاه تهماسب را به پیروزی‌های فراوانی رساند.
پس از فتح خراسان، نادر متوجه افغان‌ها شد و در سه جنگ مهماندوست، سر دره خوار و مورچه‌خورت افغان‌ها را شکست داد و شاه تهماسب را به تخت اجدادی خود بازگرداند. شاه تهماسب اداره ارتش را به نادر داد و دو خواهرش را به عقد نادر و فرزند او رضاقلی میرزا درآورد.
نادر برای مقابله با عثمانی تلاش زیادی کرد، اما هر بار با شورش‌های داخلی مواجهه می‌شد و به ناچار کار مقابله با عثمانی‌ها نیمه‌تمام می‌ماند. وقتی برای مقابله با محاصره خراسان برای جنگ با هرات رفته بود، شاه تهماسب به جنگ عثمانی رفت و شکست خورد. نادر که از سیاست نابخردانه او سخت ناراحت بود، پس از فتح هرات، به اصفهان بازگشت و در محل هزار جریب جشنی برای پیروزی ترتیب داد و شاه تهماسب را دعوت کرد تا از ارتش سان ببیند. بعد از آن مجلس میگساری ترتیب داد و شاه در خوردن شراب افراط کرد مدهوش شد. نادر از فرصت استفاده کرد و به بزرگان حاضر در مجلس گوشزد کرد که چنین فردی لیاقت شاهی بر ایران را ندارد. بزرگان پذیرفتند و شاه تهماسب را از حکومت خلع کردند و فرزند هشت ماهه تهماسب با نام شاه عباس سوم صفوی را جانشین کردند و نادر نائب‌السلطنه او اعلام شد.
پس از موفقیت‌ها در جنگ با عثمانی، نادر احساس کرد به اعتبار کافی دست یافته که خود تاج و تخت را به‌دست گیرد. او در ابتدای ۱۷۳۶ م افراد عالی‌رتبه از سراسر قلمرو صفویه را در دشت مغان گردآورد و این مجمع، نادر را به پادشاهی ایران برگزیدند.
فتح هند
پس از دستیابی به پادشاهی، وظیفه اصلی نظامی نادرشاه، شکست نهایی نیروهای باقیمانده افغان بود که حکومت صفوی را به پایان رسانده بودند. نادرشاه قندهار را تسخیر کرد و پس از سقوط قندهار، بسیاری از افغان‌ها به سپاه وی پیوستند، و سپاهش با نیروهای تازه‌وارد ابدال و غل‌زای تقویت شد. تعقیب افغان‌های گریخته به مرزهای هند توسط نادرشاه، به حمله به هند تبدیل شد. نادرشاه گورکانیان را متهم کرد که به آنان پناهگاه و کمک می‌دهد. در تاریخ ۱۵ ذوالقَعده ۱۱۵۱ ه.ق/۲۴ فوریه ۱۷۳۹ م در کَرنال، ایرانیان قاطعانه نیروهای گورکانی را شکست دادند. برای نادرشاه خطبه خوانده و سکه‌هایی به نامش ضرب شد. نادرشاه، محمدشاه را خراجگزار خود کرد و او را از بخشِ بزرگی از ثروت‌های افسانه‌ای‌اش، ازجمله تخت طاووس و الماس کوه نور محروم کرد؛ و افزون‌بر این‌ها، مبلغ هنگفتی را به‌عنوان غرامت برابر با دست‌کم ۷۰۰٬۰۰۰٬۰۰۰ روپیه مطالبه کرد.
مرگ نادرشاه افشار
در سال ۱۱۲۶ خورشیدی، زمانی که نادر برای رفع یکی از شورش‌های مردم علیه مالیات زیاد به خراسان رفته بود، جمعی از سردارانش به رهبری علیقلی‌خان، برادرزاده نادر، شبانه به چادر وی حمله کردند و او را به قتل رساندند. پس از مرگ نادر شاه، علیقلی‌خان با عنوان عادل‌شاه به سلطنت رسید.
بسیاری از فرزندان و خاندان وی توسط برادرزاده نادر، عادل‌شاه کشته شدند. علی قلی خان به حدی کینه قطع نسل نادر را به دل بسته بود که زنان نادر را که آبستن بودند هم کشت و از تمام اینان فقط نوه نادرشاه، شاهرخ میرزا را زنده نگهداشت، شاهرخ بزرگترین فرزند رضاقلی میرزا، ولیعهد نادرشاه و نوه دختری شاه سلطان حسین صفوی بود. گفته‌اند از ابقای او منظورش این بود که شاید روزی مردم ایران خواستند که پادشاهی از نژاد صفوی داشته باشند.
جنگ‌ها
- اردوکشی سبزوار
- جنگ‌های ایران و عثمانی
- جنگ‌های ایران و گورکانیان هند
- جنگ‌های نادرشاه در داغستان
- جنگ‌های نادری
- شورش محمدتقی خان شیرازی
- شورش محمدخان بلوچ
- محاصره قندهار (۱۷۳۷–۱۷۳۸)
- نبرد تنگه خیبر
- نبرد دامغان (نبرد مهماندوست) (۱۷۲۹)
- نبرد کافر قلعه
- نبرد کرکوک (۱۷۳۳)
- نبرد کرنال
- نبرد مورچه‌خورت
- نبرد هرات
قلمرو
نادر در دوران پادشاهی‌اش حملاتی به عثمانی، هند، روسیه، بخارا و ماوراءالنهر داشت و این سرزمین‌ها را به زیر سلطه خود درآورد و توانست بین‌النهرین را به‌طور کامل از سلطه عثمانی بیرون آورده و ضمیمه قلمرو خود کند. در منابع قلمرو حکومت نادرشاه افشار 'ایران، غرب افغانستان و پاکستان و جنوب قفقاز' ذکر شده است.
آرامگاه نادرشاه افشار
پس از قتلِ نادرشاه، پیکرش به مشهد منتقل و در آرامگاهی که خودش پیشتر ساخته بود، دفن شد. ساختمانِ آن شامل یک ایوان و چهار اتاقِ کوچک و دو راهرو در دو طرفِ ایوان بود که قبر در وسط قرار داشت. وسعت ساختمان ۵۴۵ مترمربع بود و در میان یک باغ قرار داشت. این ساختمان در دوره‌های بعدی به‌مرور ویران شد.
آرامگاه کنونی نادرشاه بنایی است در مجموعه باغ موزه نادری در شهر مشهد که به یادبود نادرشاه افشار در سال ۱۳۴۲ خورشیدی به دست هوشنگ سیحون طراحی و ساخته شده است. ساختمان آرامگاه نادر شاه از قسمت مرکزی که محل دفن نادرشاه است و دو تالار موزه تشکیل شده که یکی از آن‌ها موزه اسلحه دوره‌های مختلف تاریخ ایران و دیگری موزه اسلحه و آثار مربوط به دوران نادرشاه را نمایش می‌دهد. این مجموعه در ضلعِ شمال‌غربی چهارراه شهدا — یا نادری سابق — در مشهد قرار دارد که در فاصله نزدیکی از حرم امام رضا است.