هرات
هرات یکی از شهرهای تاریخی و فرهنگی افغانستان و مرکز ولایت هرات است که در غرب کشور و در نزدیکی مرز ایران و ترکمنستان قرار دارد. این شهر پس از کابل و قندهار، سومین شهر پرجمعیت افغانستان محسوب میشود و با سابقهای دیرینه، همواره جایگاهی برجسته در تاریخ، فرهنگ و اقتصاد منطقه خراسان داشته است.
نامشناسی
نام هرات از واژه ایرانی باستانی «هَرَیو» گرفته شده است که به معنی «پُرشتاب» است. این نام برگرفته از رودخانه هریرود است که در منطقه جاری است. در متون سانسکریت نیز واژه سَرَیو با معنایی مشابه، نام رودخانهای است که در کتاب مقدس ریگودا آمده است.
جغرافیا
هرات در غرب افغانستان، در یکی از هموارترین و حاصلخیزترین نواحی این کشور قرار دارد. این شهر در دره سرسبز رود هریرود جای گرفته است؛ رودخانهای که از کوههای افغانستان سرچشمه میگیرد و از میان شهر میگذرد. هرات بهواسطه قرار گرفتن در مسیر تاریخی تجارت بین خاورمیانه، آسیای مرکزی و جنوب آسیا، دارای اهمیت راهبردی است.
هرات از طریق شاهراههای اصلی افغانستان به شهرهایی چون قندهار، کابل، مزار شریف و از طریق اسلامقلعه به مشهد ایران و از طریق تورغندی به ترکمنستان متصل است. همچنین فرودگاه بینالمللی هرات، ارتباط این شهر را با سایر مناطق داخلی و خارجی تسهیل کرده است.
جمعیتشناسی
طبق برآورد سال ۲۰۲۰ میلادی، جمعیت شهر هرات حدود ۵۵۶٬۲۰۵ نفر (در برخی منابع تا ۵۷۴٬۲۷۶ نفر) برآورد شده است. مردم هرات عمدتاً به زبان فارسی با گویش هراتی سخن میگویند. از دهه ۱۳۷۰ خورشیدی، این شهر به یکی از مراکز اصلی جذب مهاجران از سراسر افغانستان بدل شده است.
اقوام ساکن در هرات تاجیکها، پشتونها، هزارهها، ترکمنها، بلوچها و عربها (از جمله عربهای خزاعی و شیبانی) هستند.
هرات به پانزده ناحیه و دهها محله تقسیم شده است. برخی از محلههای معروف این شهر عبارتاند از: پشتونزادگان، داروازه خوش، غوریان، قادرگیج و گوزرگاه.
نقش فرهنگی و هنری
هرات از گذشتههای دور، بهویژه در دوره تیموریان، یکی از مراکز مهم فرهنگی، علمی و هنری جهان اسلام بوده است. وجود مدارس، مساجد، کتابخانهها و هنرمندان نامدار، این شهر را به کانون ادب و فرهنگ فارسیزبان تبدیل کرد.
بسیاری از بزرگان ادب، عرفان و هنر در هرات زاده شده یا در آن زیستهاند. آثار معماری، مینیاتور، خوشنویسی و کتابآرایی دوره تیموری که در هرات خلق شده، در ردیف شاهکارهای تمدن اسلامی قرار دارد. در سال ۲۰۰۹، یونسکو هرات را در فهرست پروژه جهانی «هزار شهر، هزار زندگی» ثبت کرد.
صنعت، اقتصاد و اهمیت راهبردی
هرات در حال حاضر یکی از قطبهای صنعتی و تجاری افغانستان است. این شهر دارای بزرگترین شهرک صنعتی کشور و نیز بزرگترین مرکز گمرکی با ایران و ترکمنستان میباشد. بهعنوان «دروازه غربی افغانستان»، هرات نقش کلیدی در تجارت خارجی ایفا میکند و بخش بزرگی از درآمدهای گمرکی افغانستان از مرزهای این شهر حاصل میشود.
بناهای تاریخی هرات
هرات بهواسطه آثار معماری و تاریخی خود شناخته میشود. از جمله مهمترین نمادهای شهر میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- ارگ هرات: قلعهای باستانی که در مرکز شهر واقع شده و قدمت آن به پیش از اسلام میرسد.
- مسجد جامع هرات: یکی از قدیمیترین و بزرگترین مساجد افغانستان که از دوره غزنویان آغاز و در دورههای مختلف بهویژه تیموریان توسعه یافته است.
- مجتمع مصلای هرات: بقایای مدارس و بناهای عظیم دوره تیموری.
- آرامگاه گوهرشاد: بنایی فاخر از دوران تیموری، ساختهشده به دستور گوهرشاد بیگم، همسر شاهرخ تیموری.
- آرامگاه خواجه عبدالله انصاری: بهنام گازرگاه هم شناخته میشود و محل دفن خواجه عبدالله انصاری، از عارفان صوفیمسلک فارسیزبان است.
مشاهیر هرات
فرمانروایان
- ساتی برزن والی هریوا در زمان داریوش سوم
- طاهر بن حسین فرمانده قرن نهمی لشکر خلافت عباسی و مؤسس سلسله طاهریان
- شاهرخ میرزا، امپراتور مقتدر سلسله تیموریان هرات و فرزند امیر تیمور جهانگشا
- گوهر شاد، خانم شاهرخ میرزا
- سلطان حسین بایقرا، امپراتور سلسله تیموریان هرات
- امیر علیشیر نوایی وزیر دانشمند سلطان حسین بایقرا
- شاه عباس یکم امپراتور مقتدر صفویان
- احمد شاه درانی، مؤسس سلسله قدرتمند درانی در ۱۷۴۷ میلادی
- امیر دوست محمد خان، مؤسس سلسله بارکزایی
- اسماعیل خان، والی هرات، وزیر انرژی و آب و فرمانده جهادی پیشین هرات
- فرامرز تمنا، سیاستمدار
دانشمندان و هنرمندان
- خواجه عبدالله انصاری مشهور به پیر هرات، عارف و شاعر قرن پنجم هرات
- سیفی هروی مورخ قرن هشتم و مؤلف تاریخ نامه هرات
- فخر الدین الرازی، شیمیدان، حکیم و فیلسوف قرن دوازدهم
- تفتزانی، دانشمند قرن چهاردهم هرات
- کمال الدین بهزاد بنیانگذار سبک مینیاتوری و مشهورترین نقاش دوره تیموریان
- نورالدین جامی، صوفی و شاعر پر آوازه قرن پانزدهم
- میر علی هروی خوشنویس عصر تیموریان
- میر خواند مورخ مشهور سلسله تیموریان
- حسین کاشفی، سخنران و موعظه گر قرن پانزدهم هرات
- هاتفی، شاعر قرن شانزدهم و نواسه نوالدین جامی