جیران

جیران لقب خدیجه تجریشی یکی از همسران ناصرالدین‌شاه قاجار بود. او همچنین لقب فروغ‌السلطنه را در اختیار داشت. جیران را محبوب‌ترین همسر ناصرالدین شاه و سوگولی حرمسرای وی می‌دانند.

تصویری که گفته می‌شود چهره واقعی جیران (خدیجه تجریشی) است.

جیران که به ترکی به معنای غزال است، لقبی است که ناصرالدین‌شاه به زن محبوب‌ خود، خدیجه خانم تجریشی داد. او دختر باغبانی به نام محمدعلی بود. خانواده او از اهالی تجریش و قریه کوهسار بودند. جایی که در آن زمان خوش آب‌وهوایی‌اش زبانزد خاص و عام بود. او بااینکه در خانواده‌ای کاملاً معمولی و روستایی بزرگ شده بود، روحیه‌ای جسور، کنجکاو و بلندپرواز داشت. از ویژگی‌های شخصیتی ذکر شده درباره جیران می‌توان به علاقه بی‌حدوحصر او به سوارکاری اشاره کرد. در آن سال‌ها که عمده زن‌ها به کارهای خانه مشغول بودند و سوارکاری و شکار برای دختران چندان رواج نداشت، خدیجه تجریشی مدام به اسب‌سواری می‌رفت و نقل است که لباس و چکمه مردانه می‌پوشید و روبنده‌اش را به گرد سر می‌پیچید و بسیار چالاک اسب‌سواری می‌کرد و به شکار می‌پرداخت.

در مورد آشنایی ناصرالدین شاه با جیران نقل قول‌های متفاوتی وجود دارد. برخی گفته اند که وقتی جیران برای یادگیری رقص و آواز به دربار رفته مورد توجه ناصرالدین‌شاه قرار گرفته و برخی دیگر نقل می‌کنند که ناصرالدین شاه اولین بار جیران را در یکی از گردش‌هایی که برای شکار رفته دیده و دل به او داده‌است. پزشک دربار نقل می‌کند که جیران چهره‌ای معمولی داشت و آنچنان که برخی نقل می‌کنند زیبایی ظاهری ویژه‌ای نداشته اما بسیار مورد توجه شاه بوده‌است.

پس از ازدواج جیران با ناصرالدین شاه، برادران و پدر وی به سرعت صاحب شغل و مقامی در دربار شدند. محمدعلی تجریشی به حکومت قریه تجریش منصوب شد و برادر جیران، اسدالله خان در زمره فراشان خلوت شاه درآمد و بعد‌ها که بر میزان محبوبیت خواهرش افزوده شد، به پیشخدمتی خاصه ارتقاء یافت.

جایگاه و نفوذ جیران

جیران در حوالی سال ۱۲۳۰ شمسی به همسری ناصرالدین‌شاه درآمد. او از همسران صیغه‌ای شاه بود و پیش از او شاه چهار زن عقدی اختیار کرده‌بود. گفته شده که جسارت و چالاکی جیران و تفاوت او با زنان سنتی و محجوب آن دوران یکی از اصلی‌ترین دلایل توجه و محبت شاه به او بوده‌است.

تصویر بهرام رادان و پریناز ایزدیار در نقش ناصرالدین شاه و جیران در سریال جیران ساخته حسن فتحی

در سال ۱۲۳۲ جیران پسری به نام محمدقاسم میرزا به دنیا آورد که در پنج ساگی لقب امیرنظام را از طرف شاه دریافت کرد و به فرماندهی کل قشون ایران منصوب شد.

در سال ۱۲۳۵ ه‍جری شمسی دومین ولیعهد ناصرالدین‌شاه، سلطان معین‌الدین که فرزند زن عقدی ناصرالدین شاه، خجسته‌خانم تاج‌الدوله بود، درگذشت و ناصرالدین‌شاه مشتاق بود که محمدقاسم میرزا را به ولیعهدی برگزیند. اما طبق رسوم چون جیران نسب قاجاری نداشت و همسر عقدی نیز نبود، ولیعهدی محمدقاسم میرزا محقق نشد.

جیران با تحت فشار قراردادن میرزا آقاخان نوری صدراعظم ناصرالدین‌شاه سعی کرد موانع ولیعهدی فرزند خود را بردارد. به این ترتیب که جیران فهرستی از جرایم صدراعظم تهیه کرد و او را تهدید کرد که اگر ولیعهدی امیرنظام را میسر نکند، این جرایم را به شاه گزارش خواهد داد. صدراعظم نیز مجبور شد خواسته‌های جیران را برآورده کند که این امر موجب شد مهدعلیا (مادر ناصرالدین شاه) که از مخالفان جدی جیران و ولیعهدی امیرنظام بود، از میرزاآقاخان نوری روگرداند.

صدراعظم با نمایندگان دولت‌های روسیه و بریتانیا وارد مذاکرده شد تا نظر آنها در خصوص ولیعهدی امیرنظام را جلب کند. علاوه بر آن ترتیبی داد که پزشک دربار، اعلام کند مظفرالدین میرزا که از همسر عقدی و با نسب قاجاری شاه بود و گزینه قانونی برای ولیعهدی محسوب می‌شد، از نظر جسمی و عقلی ضعیف است و شایستگی رسیدن به سلطنت را ندارد.

صدراعظم همچنین تبارنامه‌ای جعلی تهیه کرد که نشان می‌داد نسب جیران به ایلخانان مغول می‌رسد.

مانع دیگر ولیعهدی امیرنظام این بود که جیران از همسران عقدی شاه نبود. ناصرالدین شاه که خود نیز به ولیعهدی پسر جیران علاقمند بود، یکی از همسران عقدی خود را طلاق داد و جیران را به عقد دائم خود درآورد و سرانجام در شهریور ۱۲۳۶، ولیعهدی امیرنظام رسماً اعلام شد. با این وجود مدتی بعد امیرنظام بیمار شد و پس از مدت کوتاهی درگذشت. برخی معتقدند که امیررنظام مسموم شد و عده‌ای نیز بر این باورند صدراعظم ولیعهد را مسموم کرده‌است.

ناصرالدین‌شاه و جیران پس از درگذشت ولیعهد به شدت افسرده و غمگین شدند و مخالفت جیران با صدراعظم نیز شدت بیشتری گرفت. در سال ۱۲۳۷ میرزا آقاخان نوری از صدارت عزل شد. همچنین به خواست جیران تمام بستگان اعم از بچه‌ها، برادرها و عموهای میرزا آقاخان نوری از دربار رانده شدند.

مرگ جیران

جیران پس از فوت امیرنظام دچار افسردگی بسیاری شد او که هر چهار فرزندش یعنی سلطان محمد میرزا، محمدقاسم میرزا، رکن‌الدین میرزا و خورشید کلاه خانم را از دست داده بود دیگر امیدی به آوردن فرزند دیگر نداشت و از سوی دیگر مدام تحت‌فشار و کینه مهدعلیا بود. او خیلی زود و در سال ۱۲۳۸ و تنها یک سال پس از مرگ امیرنظام جان باخت.

در خصوص بیماری جیران گمانه‌زنی‌هایی نیز وجود دارد ازجمله اینکه او دچار بیماری سل بود و تا لحظه آخر پادشاه از کنار تخت بیماری‌اش تکان نخورد.

بی‌اغراق می‌توان ادعا کرد مرگ جیران تراژیک‌ترین اتفاق زندگی ناصرالدین‌شاه بود. او با مرگ جیران به‌طورکلی تغییر کرد و هیچ‌گاه نتوانست داغ جیران را فراموش کند. او به هیچ‌کس دیگر اجازه اقامت در عمارت جیران را نداد و برای جیرانش مقبره‌ای در حرم شاه عبدالعظیم ساخت که خودش نیز بعدها و پس از ترورش به دست میرزا رضای کرمانی در همان مقبره به خاک سپرده شد. پس از جیران شاه به وصیت او با انیس الدوله که دست‌پرورده جیران بود ازدواج کرد و از انیس‌الدوله روایت‌هایی درباره جیران وجود دارد ازجمله اینکه ناصرالدین‌شاه پرتره‌ای از جیران با سیاه‌قلم کشیده بود که دائم به آن نگاه می‌کرده است.

فرزندان جیران

خدیجه تجریشی از ناصرالدین شاه صاحب 4 فرزند شد که هر چهار فرزند خود را در کودکی از دست داد. او 3 پسر و 1 دختر به دنیا آورد که هیچ یک نتوانستند به زندگی ادامه دهند

نام	تولد (هـ. خ/هـ.ق.)	مرگ (هـ. خ/هـ. ق)	یادداشت‌ها
سلطان محمد میرزا	۶ ربیع الاول ۱۲۲۸/۱۲۶۶	14 ربیع الاول	در هشت روزگی درگذشت.
سلطان محمدقاسم میرزا	۱۲۳۱/۱۲۶۹	۸ تیر ۱۲۳۷/۱۷ ذی‌القعده ۱۲۷۴	در ۱۲۷۳ هجری قمری با لقب «امیرنظام» فرمانده کل ارتش ایران شد. در ۱۳ مرداد ۱۲۳۶ (۱۳ ذی‌الحجه ۱۲۷۳) به ولیعهدی رسید. در پنج سالگی درگذشت.
سلطان رکن‌الدین میرزا	نامعلوم	۱۳ رجب ۱۲۳۷/۱۲۷۴	امیر توپخانه بود. در سه سالگی درگذشت.
خورشیدکلاه خانم	نامعلوم	نامعلوم	در دو سالگی درگذشت.