مجمع تشخیص مصلحت نظام
مجمع تشخیص مصلحت نظام یکی از نهادهای اصلی در جمهوری اسلامی ایران است که وظیفه اصلی آن، رفع اختلافات میان مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان است. این مجمع شامل ۴۶ عضو ثابت و یک عضو متغیر بسته به موضوع جلسه است. اعضای ثابت مجمع هر پنج سال با حکم رهبری انتخاب می‌شوند.
ریاست این نهاد در ابتدا به عهده سید علی خامنه‌ای بود. پس از او، اکبر هاشمی رفسنجانی برای مدت ۲۷ سال این سمت را بر عهده داشت. پس از درگذشت وی، محمدعلی موحدی کرمانی به‌طور موقت رئیس مجمع شد و در سال ۱۳۹۶، سید محمود هاشمی شاهرودی به عنوان رئیس مجمع انتخاب شد. پس از درگذشت شاهرودی، صادق لاریجانی ریاست این نهاد را به عهده گرفت. دفتر و محل جلسات مجمع در ساختمان پیشین مجلس شورای اسلامی واقع شده است.
تاریخچه مجمع تشخیص مصلحت نظام
با آغاز انقلاب اسلامی و اختلافات بین مجلس و شورای نگهبان بر سر تطابق مصوبات مجلس با موازین اسلامی، مجلس شورای اسلامی در مهر ماه سال ۱۳۶۰ طی نامه‌ای از سید روح‌الله خمینی خواست تا راه‌حلی ارائه دهد. او نیز به مجلس اجازه داد که موارد خاص را با اکثریت آرا و به‌طور موقت تصویب کنند. اما با ادامه این اختلافات، در بهمن ماه ۱۳۶۲ درخواست تأسیس نهاد جدیدی برای حل اختلافات به امضای مقامات ارشد وقت، از جمله رئیس‌جمهور و رئیس مجلس شورای اسلامی به امام خمینی ارسال شد. در پاسخ به این درخواست، در ۱۷ بهمن ۱۳۶۶ مجمع تشخیص مصلحت نظام تأسیس شد.
این مجمع که در آغاز به منظور حل اختلافات محدود به مصوبات مجلس و شورای نگهبان بود، پس از بازنگری در قانون اساسی در سال ۱۳۶۸ وظایف بیشتری برعهده گرفت و به عنوان یکی از ارکان تصمیم‌گیری در نظام جمهوری اسلامی ایفای نقش کرد.
وظایف مجمع تشخیص مصلحت نظام
مطابق قانون اساسی جمهوری اسلامی، مجمع تشخیص مصلحت نظام ۸ وظیفه اساسی بر عهده دارد که شامل ۴ وظیفه عمومی و ۴ وظیفه ویژه در شرایط خاص می‌شود.
وظایف عمومی
- حل اختلافات میان مجلس و شورای نگهبان و تشخیص مصلحت
- ارائه پیش‌نویس سیاست‌های کلی نظام به منظور اجرای اصل ۱۱۰ قانون اساسی
- حل معضلات کشور با ارجاع از سوی رهبری
- اظهار نظر در خصوص استفساریه‌های مربوط به مجمع
وظایف مقطعی
- ارائه مشاوره در اموری که رهبری ارجاع می‌دهد.
- تشکیل شورای سه‌نفره در صورت خالی شدن جایگاه رهبری به علت فوت، استعفا یا عزل
- تصویب مصوبات شورای رهبری در صورت خالی بودن جایگاه رهبری
- مشارکت در اصلاحات قانون اساسی طبق اصل ۱۷۷
طبق خاطرات هاشمی رفسنجانی در آذرماه ۱۳۷۷، رهبر جمهوری اسلامی ایران مأموریتی ویژه به مجمع تشخیص مصلحت برای تشکیل شورایی به منظور بررسی مسائل حساس و سری واگذار کرده بود.
سازوکار مجمع تشخیص مصلحت نظام
از مرداد ۱۳۹۲، جلسات مجمع برای بررسی مصوبات در صورت مخالفت با شرع و قانون اساسی و در صورت بروز اختلاف بین مجلس و شورای نگهبان، با حضور دو سوم اعضا رسمیت پیدا می‌کند و تصمیمات نیز با دو سوم آرا تصویب می‌شوند. پیش از این، حضور بیش از نصف به علاوه یک نفر الزامی بود.
رئیسان مجمع
| ر. | نام | آغاز تصدی | پایان تصدی | مدت تصدی | رهبر |
|---|---|---|---|---|---|
| ۱ | سید علی خامنه‌ای | ۱۸ بهمن ۱۳۶۶ | ۱۳ خرداد ۱۳۶۸
(انتخاب به‌عنوان رهبر) |
۱سال ۳ماه ۲۶روز | سید روح‌الله خمینی |
| ۲ | اکبر هاشمی رفسنجانی | ۱۲ مهر ۱۳۶۸ | ۱۸ دی ۱۳۹۵
(درگذشت) |
۲۷سال ۳ماه ۷روز | سید علی خامنه‌ای |
| – | محمدعلی موحدی کرمانی | ۱۳ بهمن ۱۳۹۵ | ۲۳ مرداد ۱۳۹۶ | ۶ماه ۷روز | |
| ۳ | سید محمود هاشمی شاهرودی | ۲۳ مرداد ۱۳۹۶ | ۳ دی ۱۳۹۷
(درگذشت) |
۱سال ۴ماه ۱۱روز | |
| ۴ | صادق لاریجانی | ۹ دی ۱۳۹۷ | متصدی | ۵ سال، ۱۰ ماه و ۱۱ روز |
دبیران مجمع
در طول سال‌های فعالیت مجمع تشخیص مصلحت نظام، سه دبیر مختلف مسئولیت این سمت را بر عهده داشته‌اند:
- حسن حبیبی (۱۳۷۶)
- محسن رضایی (۱۳۷۶–۱۴۰۰)
- محمدباقر ذوالقدر (۱۴۰۰ تاکنون)
دوره‌ها و اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام
مجمع تشخیص مصلحت نظام از زمان تأسیس در بهمن ۱۳۶۶ تاکنون، ۹ دوره را پشت سر گذاشته است. نخستین دوره فعالیت مجمع به مدت ۲ سال بوده است، در حالی که دوره‌های دوم و سوم هر کدام ۳ سال طول کشیده‌اند. از دوره چهارم به بعد، هر دوره به مدت ۵ سال برنامه‌ریزی و اجرا شده است.
اعضای کنونی
اعضای حقوقی
|
اعضای حقیقی
|
اعضای حقیقی
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
بودجه
بر اساس وظایف قانونی، هر ساله دولت بودجه‌ای را به مجمع تشخیص مصلحت نظام اختصاص می‌دهد. برای نمونه، در سال ۱۳۹۳ این بودجه حدود ۲۵ میلیارد تومان و در سال ۱۳۹۴ به ۳۰ میلیارد تومان افزایش یافت. در سال‌های اخیر، بودجه مجمع با نوساناتی روبه‌رو بوده است؛ به طوری که برای سال ۱۳۹۷ این رقم به ۸۶ میلیارد تومان افزایش یافت، اما در سال ۱۳۹۸ با کاهشی به حدود ۶۹ میلیارد تومان رسید.
نهادهای زیرمجموعه مجمع تشخیص مصلحت نظام
مجمع تشخیص مصلحت نظام از چندین نهاد و زیرمجموعه برای پشتیبانی و اجرای وظایف خود برخوردار است:
- دبیرخانه مجمع: این نهاد وظیفه پشتیبانی و هماهنگی امور کارشناسی و ستادی مجمع را برعهده دارد و محمدباقر ذوالقدر سمت دبیری این دبیرخانه را بر عهده دارد.
- هیئت عالی نظارت: این هیئت وظیفه نظارت بر اجرای صحیح سیاست‌های کلی نظام را بر عهده دارد و ریاست آن با رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام است.
پژوهشکده‌ها و مراکز تحقیقاتی
مجمع دارای چند مرکز تحقیقاتی و پژوهشکده است که به بررسی و مطالعات راهبردی می‌پردازند:
- مرکز مطالعات و بررسی‌های راهبردی
- پژوهشکده تحقیقات راهبردی
کمیسیون‌های تخصصی دائمی
مجمع تشخیص مصلحت نظام به منظور بررسی دقیق‌تر مسائل مختلف، دارای چند کمیسیون تخصصی دائمی است:
- کمیسیون علمی، فرهنگی و اجتماعی
- کمیسیون سیاسی، دفاعی و امنیتی
- کمیسیون زیربنایی و تولیدی
- کمیسیون اقتصاد کلان، بازرگانی و اداری
- کمیسیون حقوقی و قضائی
دیگر کمیسیون‌ها و کمیته‌های خاص
علاوه بر کمیسیون‌های دائمی، مجمع تشخیص مصلحت دارای کمیسیون‌ها و کمیته‌های دیگری است که به مسائل ویژه‌تری می‌پردازند:
- کمیسیون نظارت
- کمیسیون علمی راهبردی چشم‌انداز
- کمیسیون چشم‌انداز و نخبگان
- کمیسیون مطالعات اسلامی
- کمیسیون موارد خاص
- کمیسیون مشترک دفتر رهبری و مجمع
- کمیسیون کارآفرینی و کسب و کار
- کمیته‌های خاص: مانند کمیته محیط زیست، کمیته مبارزه با مواد مخدر، و کمیته بانوان و جوانان