بانک مرکزی
بانک مرکزی به عنوان مهم‌ترین مؤسسه مالی هر کشور، نقش حیاتی در کنترل سیستم پولی ایفا می‌کند. این نهاد با تعیین مسئولیت‌های بانک‌های تجاری و نمایندگی مالی دولت، تأثیر عمیقی بر نرخ بهره، میزان پول در گردش، تورم، بیکاری و توزیع درآمد دارد. در برخی کشورها، بانک مرکزی به عنوان بازوی پولی دولت عمل می‌کند، در حالی که در برخی دیگر، به صورت مستقل از دولت و سیاست‌های دوره‌ای آن فعالیت می‌کند. درجه استقلال بانک‌های مرکزی نیز از کشوری به کشور دیگر متفاوت است.
مسئولیت‌ها و وظایف بانک مرکزی
بانک مرکزی وظایف و مسئولیت‌های خاصی دارد که آن را از بانک‌های تجاری متمایز می‌کند. این بانک به دنبال تأمین منافع گروه خاصی نیست و انگیزه‌های منفعت‌طلبانه ندارد. به عنوان بانکدار دولت، بانک مرکزی بر فعالیت‌های مالی دولت نظارت دارد و از طریق بانک‌های تجاری با مردم ارتباط برقرار می‌کند، بدون اینکه از افراد سپرده دریافت کند.
وظایف کلیدی بانک مرکزی
- انتشار اسکناس: بانک مرکزی مسئولیت چاپ و انتشار اسکناس را بر عهده دارد.
- بانکداری و مشاوره مالی دولت: این بانک به عنوان مشاور مالی دولت عمل می‌کند.
- مدیریت ذخایر خارجی: بانک مرکزی متولی ذخایر ارز خارجی کشور است.
- آخرین مرجع وام‌دهنده: در مواقع بحرانی، بانک مرکزی به عنوان آخرین مرجع وام‌دهنده عمل می‌کند.
- اتاق پایاپای: تسویه و پرداخت چک‌ها که به عهده سایر بانک‌ها است را کنترل می‌کند.
- کنترل اعتبارات و حجم نقدینگی: تنظیم و کنترل اعتبارات و حجم نقدینگی در اقتصاد از وظایف این بانک است.
درجه استقلال بانک‌های مرکزی
درجه استقلال بانک‌های مرکزی در کشورها متفاوت است. برخی بانک‌های مرکزی به صورت مستقل از دولت فعالیت می‌کنند و سیاست‌های کلان پولی را بدون دخالت دولت تعیین می‌کنند، در حالی که در کشورهایی مانند ایران، بانک مرکزی به عنوان بازوی پولی دولت عمل می‌کند.
بانک مرکزی جمهوری سلامی ایران
بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، نهاد ناظر بر خدمات مالی و بانکداری در کشور است که در ۱۸ مرداد ۱۳۳۹ هجری خورشیدی با سرمایه ۶٬۳ میلیارد ریال در تهران تأسیس شد و فعالیت خود را آغاز کرد.
وظایف و مسئولیت‌ها
طبق ماده ۱۰ قانون پولی و بانکی کشور ایران، بانک مرکزی مسئولیت تنظیم و اجرای سیاست‌های اعتباری و پولی را بر اساس سیاست‌های کلی اقتصادی کشور بر عهده دارد. برخی از وظایف کلیدی این بانک شامل موارد زیر است:
- حفظ ارزش پول ملی: بانک مرکزی مسئولیت حفظ ارزش داخلی و خارجی پول ملی را بر عهده دارد.
- انتشار اسکناس و ضرب سکه: انتشار اسکناس و ضرب سکه‌های فلزی رایج کشور از وظایف اصلی این بانک است.
- تنظیم معاملات ارزی و ریالی: تنظیم مقررات مربوط به معاملات ارزی و ریالی از دیگر وظایف این نهاد است.
- نظارت بر ارز و پول رایج: بانک مرکزی بر صدور و ورود ارز و پول رایج کشور نظارت دارد.
- تنظیم نظام پولی و اعتباری: این بانک نقش تنظیم‌کننده نظام پولی و اعتباری کشور را ایفا می‌کند.
- نظارت بر بانک‌ها و مؤسسات اعتباری: نظارت بر عملکرد بانک‌ها و مؤسسات اعتباری نیز از وظایف بانک مرکزی است.