دجله
دجله، یکی از دو رود بزرگ تعریفکننده منطقه بینالنهرین، رود شرقی این سرزمین است که در کنار فرات، تمدنهای بزرگ باستانی را پدید آورده است. این رود از کوههای مرتفع ارمنستان در شرق ترکیه سرچشمه میگیرد و پس از ورود به عراق، از شهرهای بزرگی مانند موصل و بغداد عبور کرده و در جنوب عراق به فرات میپیوندد و شطالعرب را تشکیل میدهد که نهایتاً به خلیج فارس میریزد.
مسیر رود
طول رود دجله حدود ۱٬۷۵۰ کیلومتر است و از رشتهکوههای توروس در شرق ترکیه، در نزدیکی شهر الازیغ سرچشمه میگیرد. این رود حدود ۴۰۰ کیلومتر از جنوبشرق ترکیه عبور کرده و سپس وارد مرز ترکیه و سوریه میشود، جایی که تنها ۴۴ کیلومتر از آن در خاک سوریه جریان دارد.
در مسیر خود، دجله با شاخههای فرعی مهمی تغذیه میشود، از جمله: گرزان، انبَرچایی، بتمن، زاب بزرگ و زاب کوچک. نزدیک به محل اتصال با فرات، دجله به چندین شاخه فرعی تقسیم میشود: شطالحی که به فرات در نزدیکی ناصریه میپیوندد. شطالمؤمنه و مجر الکبیر که به تالابهای مرکزی میریزند. المشرّح و الکهله که تالابهای هویزه را تغذیه میکنند. سپس رود اصلی با الکسّاره ترکیب شده و نهایتاً در القرنه با فرات یکی شده و شطالعرب را تشکیل میدهد. بر پایه گزارش پلینی و دیگر مورخان باستان، فرات و دجله در گذشته خروجی جداگانهای به دریا داشتند که با عقب رفتگی خلیج فارس به شکل امروزی درآمده است.
اهمیت تاریخی
بسیاری از شهرهای بزرگ تاریخی بینالنهرین در حاشیه دجله بنا شدهاند، از جمله: موصل، تکریت، سامرا و بغداد (پایتخت کنونی عراق). در دوران باستان، شهرهایی مانند نینوا، تیسفون و سلوکیه در کنار دجله شکوفا شدند. شهر باستانی لاگاش نیز با استفاده از کانالی از دجله آبیاری میشد.
ناوبری
دجله از دیرباز یک مسیر مهم حملونقل در نواحی بیابانی عراق بوده است. کشتیهای کمعمق تا بغداد قابل حرکت هستند، اما از موصل به پایینتر، معمولاً از کلک برای انتقال کالا استفاده میشده است.
مدیریت منابع و کیفیت آب
دجله، هم در عراق و هم در ترکیه، به شدت سدبندی شده تا آب کافی برای آبیاری مناطق خشک فراهم شود و از سیلابهای بهاره ناشی از ذوب برفهای کوهستانهای ترکیه جلوگیری گردد. سد موصل بزرگترین سد در عراق است.
ساخت سدها در ترکیه بهویژه در دهههای اخیر با اعتراضهایی همراه بوده، هم از نظر زیستمحیطی و هم به دلیل کاهش آب ورودی به عراق.
در سال ۲۰۱۴، توافق مهمی میان کارشناسان عراق و ترکیه با عنوان "اجماع ژنو درباره رود دجله" حاصل شد که به تبادل و استانداردسازی دادههای مربوط به جریان رود پرداخت.
در فوریه ۲۰۱۶، سفارت آمریکا در عراق و نخستوزیر وقت، حیدر العبادی، هشدار دادند که سد موصل در خطر فروپاشی قرار دارد. تخمین زده شده بود که در صورت فروپاشی این سد، بین ۵۰۰ هزار تا ۱٫۵ میلیون نفر در معرض خطر غرق شدن در سیلاب ناگهانی قرار میگیرند و شهرهایی چون موصل، تکریت، سامرا و بغداد در معرض تهدید جدی هستند.
اهمیت فرهنگی
رود دجله، علاوه بر نقش اقتصادی و زیستمحیطی، ارزش معنوی نیز دارد. برای نمونه، پیروان آیین مندایی (صابئین)، که از اقلیتهای دینی کهن در عراق و ایران هستند، از آب دجله برای غسل تعمید مذهبی استفاده میکنند.