مسلم بن عقیل
مسلم بن عقیل (شهادت: ۹ ذیالحجه ۶۰ هـ.ق، کوفه) پسر عقیل بن ابیطالب و برادرزاده امام علی (ع) بود. وی از نخستین شهدا در مسیر قیام امام حسین (ع) علیه یزید به شمار میرود. مسلم به عنوان نماینده و سفیر امام حسین به کوفه فرستاده شد تا اوضاع سیاسی و اجتماعی آن شهر را بررسی و بیعت مردم را جلب کند. او ابتدا با استقبال گسترده مواجه شد، اما با تغییر شرایط، تنها ماند و به دستور عبیدالله بن زیاد، والی کوفه، به شهادت رسید.
نسب و خانواده مسلم
مسلم از خاندان بنیهاشم و نوه ابوطالب، عموی پیامبر اسلام، بود. مادرش از قبیله نبطیان عراق یا شام بود و در منابع مختلف با نامهایی چون «علیه»، «حلیه» یا «حلبه» معرفی شده است. او در محیطی دینی و سیاسی رشد کرد و از دوران کودکی تحت تربیت مستقیم امام علی (ع) و در همراهی با امام حسن (ع) و امام حسین (ع) بزرگ شد.
مسلم با رقیه دختر امام علی (ع) ازدواج کرد. از این ازدواج چند فرزند به دنیا آمد که عبدالله بن مسلم در واقعه عاشورا به شهادت رسیدند. همچنین آمده است که طفلان مسلم (محمد و ابراهیم) پس از شهادت امام حسین (ع) اسیر و به دستور عبیدالله بن زیاد در کوفه زندانی شده و پس از گریختن از زندان به شهادت رسیدند.
سال تولد مسلم
سن دقیق مسلم بن عقیل مشخص نیست، اما با توجه به حضورش در جنگ صفین (سال ۳۷ هجری) و شرکت در فتوحات دوران خلیفه عمر، تولد او احتمالاً بین سالهای ۷ تا ۹ هجری بوده و در زمان شهادتش بیش از ۵۰ سال سن داشت.
مسلم بن عقیل پیش از مأموریت کوفه
درباره زندگی مسلم بن عقیل پیش از اعزام به کوفه اطلاعات کمی در دست است. یکی از رویدادهای مهم، حضور او در فتوحات شمال آفریقا در سال ۲۱ هجری است که همراه برادرانش از جمله جعفر و علی در فتح شهر بنساء شرکت داشت. همچنین، مسلم در سال 37 هجری در جنگ صفین بین امام علی(ع) و معاویه حضور داشت.
سفیر امام حسین در کوفه و شهادت
در سال ۶۰ هـ.ق، پس از مرگ معاویه و به قدرت رسیدن یزید بن معاویه، امام حسین (ع) بیعت با یزید را رد کرد و به مکه رفت. مردم کوفه، که پیشتر در قیام علیه حکومت اموی سابقه داشتند، نامههای متعددی به امام حسین (ع) فرستادند و از او خواستند به کوفه بیاید و رهبری آنان را بر عهده بگیرد. بر اساس گزارشهای تاریخی، شمار این نامهها به بیش از ۱۲ هزار رسید.
امام حسین (ع) در پاسخ، مسلم بن عقیل را به عنوان فرستاده خود به کوفه اعزام کرد تا شرایط واقعی شهر را ارزیابی کرده و در صورت آمادگی مردم، مقدمات ورود امام را فراهم کند.
ورود مسلم به کوفه و بیعت مردم
مسلم پس از رسیدن به کوفه در خانه مختار بن ابیعبید ثقفی و سپس در منزل هانی بن عروه اقامت کرد. در ابتدا، فضای شهر به سود او بود و مردم به طور گسترده با او بیعت کردند. در منابع تاریخی، تعداد بیعتکنندگان از ۱۸ هزار تا ۳۰ هزار نفر ذکر شده است. مسلم گزارش مثبت خود را به امام حسین(ع) فرستاد و او را به حرکت به سوی کوفه تشویق کرد.
تغییر اوضاع و تنهایی مسلم
با ورود عبیدالله بن زیاد، والی بصره، به کوفه و جایگزینی او به جای نعمان بن بشیر، اوضاع دگرگون شد. ابن زیاد با تهدید، ارعاب، و وعدههای مالی، سران قبایل را وادار به کنارهگیری از حمایت مسلم کرد. به تدریج، حلقه یاران مسلم کاهش یافت. تلاش او برای محاصره دارالاماره به دلیل پراکندگی مردم ناکام ماند و در پایان روز، مسلم تنها و بیپناه ماند.
پناه بردن مسلم به خانه طوعه
در شب، مسلم به خانه زنی به نام طوعه پناه برد. طوعه از شیعیان اهل بیت بود و او را پناه داد، اما پسرش که از طرفداران حکومت بود، مخفیگاه مسلم را به مأموران خبر داد.
نبرد و دستگیری مسلم
سپاه ابن زیاد خانه طوعه را محاصره کرد. مسلم با وجود تشنگی و جراحات، در نبردی تنبهتن چندین نفر را کشت اما سرانجام اسیر و به دارالاماره برده شد.
گفتوگو با ابن زیاد و شهادت مسلم
در دیدار با عبیدالله بن زیاد، مسلم از سلام دادن به او خودداری کرد و به صراحت از امام حسین(ع) دفاع کرد. او حکومت یزید را باطل و قیام امام را حق دانست. ابن زیاد دستور داد مسلم را به بالای بام دارالاماره ببرند و گردنش را بزنند. پس از شهادت، پیکر او را از بام به پایین انداختند. تاریخ شهادت او ۹ ذیالحجه ۶۰ هـ.ق (روز عرفه) ثبت شده است.
آرامگاه مسلم بن عقیل
در ماه شعبان سال ۶۵ هجری، به دستور مختار ثقفی، بنای آستانه مسلم بن عقیل (علیهالسلام) بر روی قبر ایشان ساخته شد و سنگ مرمری بر مزار قرار گرفت. این آستانه در شرق مسجد کوفه واقع شده و در طول تاریخ بارها مرمت و بازسازی شده است. آخرین بازسازی اساسی در سال ۱۳۸۵ هجری قمری انجام شد که طی آن ساختمانی جدید با گنبدی زراندود بر آستانه افزوده شد. این مجموعه به شکل چهارگوش و در مساحتی حدود ۱۰۶ متر مربع است و از سه طرف دارای رواقهایی است که رواق جنوبی آن به قبر مختار ثقفی متصل میشود. در جلو آستانه، ایوان بزرگی قرار دارد و قبر حضرت مسلم با ضریحی نقرهای مزین شده است.
مسلم بن عقیل در کتاب و رسانه
- کتاب سردار تنها نوشته مسلم ناصری، انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
- کتاب نامیرا نوشته صادق کرمیار، انتشارات نیستان
- سریال روایت عشق، 1364
- سریال معصومیت از دست رفته، 1382
- سریال مختارنامه، 1389
- فیلم سینمایی رستاخیز، 1392
- سریال مهمانکشی، 1404