هورالعظیم
هورالعظیم یکی از مهمترین و بزرگترین تالابهای مرزی در غرب ایران است که در استان خوزستان و در منطقه مرزی دشت آزادگان واقع شده است. این تالاب با وسعتی حدود ۱۱۹٬۸۳۷ هکتار، به عنوان یک منطقه حفاظتشده در سال ۱۳۹۹ طبق مصوبه سازمان حفاظت محیط زیست ایران به ثبت رسیده است. هورالعظیم بخشی از اکوسیستم گستردهای است که در مرز ایران و عراق قرار دارد و از گذشته تاکنون نقش حیاتی در اقتصاد محلی، تنوع زیستی و اقلیم منطقه ایفا کرده است.
موقعیت جغرافیایی
هورالعظیم در محدوده طول جغرافیایی ۴۷°۲۰′ تا ۴۷°۵۵′ شرقی و عرض ۳۰°۵۸′ تا ۳۱°۵۰′ شمالی قرار دارد. تقریباً یکسوم از این تالاب در خاک ایران و دو سوم دیگر آن در عراق واقع شده است. در ایران، شهرهای بستان، سوسنگرد، هویزه و بهویژه رفیع در مجاورت این تالاب قرار دارند.
منابع تأمین آب
آب هورالعظیم از رودخانههای متعددی تأمین میشود که مهمترین آنها عبارتند از:
- رود کرخه: با عبور از دشتهای غربی خوزستان، وارد تالاب میشود.
- رود دجله: در عراق، بخشی از آب خود را به این تالاب تزریق میکند.
- رود دویرج: رود مرزی دیگری است که از شهرستان آبدانان ایلام سرچشمه میگیرد و در نهایت به تالاب میریزد.
تاریخچه و تغییرات
تالاب هورالعظیم در گذشته زیستگاه صدها روستا بوده که جمعیت عربزبان، از جمله طوایف السواری، السواعد و البوگدیمی در آن ساکن بودند. پیش از جنگ ایران و عراق، حدود ۵۵ روستا در این منطقه وجود داشتند. اما طی دهههای گذشته، بهویژه با خشککردن عمدی این منطقه توسط دولت عراق در دهه ۱۹۹۰ و سپس تغییرات اقلیمی و کاهش منابع آبی، بسیاری از این روستاها از میان رفتهاند. در حال حاضر، تنها ۲۴ روستا و ۲ شهر با جمعیتی کمتر از ۱۱٬۰۰۰ نفر در این محدوده باقی ماندهاند.
اهمیت زیستمحیطی
هورالعظیم یکی از مهمترین اکوسیستمهای آبی ایران است که نقش حیاتی در تعدیل آبوهوا، کاهش گرد و غبار، تأمین رطوبت و حفظ تنوع زیستی دارد. همچنین، این تالاب در مسیر کریدورهای بینالمللی مهاجرت پرندگان قرار دارد و زیستگاه فصلی گونههای نادری از پرندگان آبزی و کنارآبزی مانند اردک مرمری، فلامینگو و سنقر تالابی است. تاکنون بیش از ۳۰۰ گونه پرنده در این تالاب شناسایی شدهاند.
پوشش گیاهی
این تالاب دارای پوشش گیاهی انبوهی که شامل موارد زیر میشود:
- گیاهان کفزی: مانند نی، جگن (چولان)، لوئی، بردی
- گیاهان شناور: نظیر نیلوفر آبی
- گیاهان ساحلی: شامل کهور ایرانی، گز، نخل، کنار و پده
پوشش جانوری
این تالاب در مسیر اصلی مهاجرت پرندگان قرار دارد و پوشش گیاهی، وجود ذخائر غذایی و ماهیت پناهگاهی باعث تنوعی از جانوران شده است که شامل موارد زیر میشود:
- پستانداران: گاومیش، شغال، خدنگ، گراز
- ماهیان: از جمله بنی، حمری، عنزه، گتان، آمور و شلج
- دوزیستان و خزندگان: قورباغه جنگلی، طلحهمار، لاکپشت برکهای خزری و لاکپشت فراتی
- پرندگان: بیش از 300 گونه پرنده از جمله: اردک مرمری، اردک سرسفید، حواصیل خاکستری، پرستوی دریایی کوچک، بوتیمار، فلامینگو، یلوه خاکستری و پرندگان شکاری مانند سنقر تالابی.
فعالیتهای اقتصادی
این منطقه که زمانی بهخاطر ثروتش کویت کوچک نامیده میشد؛ با خشک شدن تالاب، بهدلیل نرسیدن حقابه لازم برای احیای آن، کسبوکار بومی مردم منطقه بهشدت تحت تأثیر قرار گرفته است. کاهش منابع درآمدی سنتی و بومی، مانند صیادی و دامداری، موجب شده بیش از ۳۰٪ جمعیت منطقه زیر خط فقر زندگی کنند. انواع فعالیتهای اقتصادی در این منطقه عبارتند از:
بوریابافی
یکی از صنایع دستی شاخص منطقه، بوریابافی است که از نیهای تالابی برای ساخت انواع محصولات استفاده میشود. بیش از ۶۰٪ بوریابافان کشور در منطقه هورالعظیم زندگی میکنند، اما کاهش منابع آبی، بر این صنعت سنتی تأثیر منفی گذاشته است.
دامداری
استان خوزستان با داشتن بیش از ۸۵٪ گاومیشهای ایران، قطب دامداری گاومیش در کشور است. اما این صنعت با چالشهایی مانند افزایش هزینهها، کمآبی، سیلاب و فروش دام به عراق روبهروست که آینده آن را مبهم کرده است.
صیادی
هورالعظیم یکی از زیستگاههای مهم ماهیان آب شیرین است، اما خشکسالی، تراکم نیشکری و آلودگیهای صنعتی، این منبع درآمد سنتی را با بحران مواجه کردهاند.
کشاورزی
با وجود ظرفیت بالای کشاورزی در خوزستان، کشاورزی در اطراف تالاب به دلیل عدم تأمین حقابه، سیاستهای نادرست آبی و مجوزهای غیراصولی کشت برنج در مناطق کمآب، تحت فشار جدی قرار گرفته است.
چالشها و تهدیدات
خشک شدن تالاب
وسعت هورالعظیم از حدود ۲ میلیون هکتار در گذشته به کمتر از ۲۰۰ هزار هکتار رسیده است. کاهش عمق آب، نبود اتصال بین مخازن، افزایش تبخیر و کاهش کیفیت آب، وضعیت این تالاب را بحرانی کردهاند.
تأثیر سدسازی
کشورهای همسایه مانند ترکیه (با پروژه گاپ)، عراق و سوریه با ساخت بیش از ۱۳۰ سد در مسیرهای منتهی به دجله و فرات، ورودی آب به تالاب را به شدت کاهش دادهاند. ترکیه بهتنهایی سهمی بیش از ۵۹٪ در کاهش جریان آب به حوضه دجله و فرات دارد.
استخراج نفت
فعالیتهای گسترده نفتی در منطقه هورالعظیم، بهویژه در میادین غرب کارون، باعث تخریب پوشش گیاهی، انسداد ارتباطات آبی درون تالاب و تبدیل آن به مرداب در برخی نواحی شده است.
بحران ریزگردها
خشک شدن بخشهای وسیعی از تالاب، عامل اصلی افزایش ۲۱ برابری ذرات معلق در هوای خوزستان نسبت به استانداردهای جهانی شده و سلامت ساکنان منطقه را به خطر انداخته است.
آتشسوزی
در تابستان 1404 خشک شدن تالاب در بخش عراقی باعث آتشسوزیهای گسترده در عراق و افزایش آلودگی هوا در شهرهای غربی خوزستان شد[۱].
منابع
- ↑ <آتش بر جان تالاب هورالعظیم>، برداشت شده در 27 تیر 1404