کودتای 28 مرداد
کودتای ۲۸ مرداد، با نام عملیات آژاکس (در آمریکا) یا عملیات چکمه (در بریتانیا) رویدادی سیاسی ـ نظامی در ایران بود که در تاریخ 28 مرداد 1332 منجر به سقوط دولت دکتر محمد مصدق، نخستوزیر منتخب مجلس شورای ملی، و بازگشت اقتدار محمدرضاشاه پهلوی شد. این کودتا با طراحی و پشتیبانی سازمان اطلاعات مرکزی ایالات متحده آمریکا (سیا) و سازمان اطلاعات مخفی بریتانیا (امآی۶) و همکاری بخشی از نیروهای داخلی به اجرا درآمد.
پیشزمینه
در سال ۱۳۲۹ خورشیدی، مجلس شورای ملی به رهبری جبهه ملی و دکتر مصدق، طرح ملیشدن صنعت نفت ایران را تصویب کرد. این اقدام به قطع منافع اقتصادی بریتانیا در ایران و شرکت نفت ایران و انگلیس انجامید. مذاکرات دو کشور به نتیجه نرسید و بحران نفتی ایران آغاز شد.
در آغاز، آمریکا نسبت به ملیشدن نفت موضعی میانهگیرانه داشت. اما با اوجگیری جنگ سرد و نگرانی از افزایش نفوذ اتحاد جماهیر شوروی و حزب توده در ایران، سیاست آمریکا تغییر کرد. در این شرایط، ایالات متحده و بریتانیا توافق کردند برای حفظ منافع نفتی و جلوگیری از قدرتگیری شوروی، دولت مصدق را برکنار کنند.
روند کودتا
در ۲۵ مرداد ۱۳۳۲، شاه فرمان برکناری مصدق و انتصاب فضلالله زاهدی به نخستوزیری را صادر کرد. این فرمان شبانه به منزل مصدق ابلاغ شد، اما او با استناد به اختیارات قانونی خود از پذیرش آن خودداری کرد. در نتیجه، تلاش نخست برای کودتا در 25 مرداد ناکام ماند و شاه به عراق و سپس ایتالیا گریخت.
سه روز بعد، در ۲۸ مرداد، با بسیج گستردهتر نیروها و حمایت مستقیم مالی و تبلیغاتی سیا و امآی۶، عملیات مجدداً آغاز شد. گروههای سازمانیافته از اوباش و نیروهای خیابانی به همراه واحدهایی از ارتش در تهران دست به آشوب زدند. پس از درگیریهای خیابانی، تانکها و نیروهای ارتش به خانه مصدق حمله کردند. دولت سقوط کرد و مصدق بازداشت شد.
پیامدهای کودتای 28 مرداد
کودتای ۲۸ مرداد به عنوان نقطه پایانی جنبش ملیشدن نفت شناخته میشود و در حافظه تاریخی ایران جایگاهی تعیینکننده دارد. پیامدهای کودتای 28 مرداد عبارت بود از:
- بازگشت شاه به ایران و تثبیت موقعیت سلطنت.
- تشکیل دولت جدید به نخستوزیری فضلالله زاهدی.
- سرکوب و تضعیف نیروهای ملیگرا و مذهبی.
- محدودیت فعالیت احزاب سیاسی، از جمله جبهه ملی و حزب توده.
- افزایش نفوذ آمریکا در سیاست داخلی و ساختار امنیتی ایران.
نقش گروهها و شخصیتها در کودتای 28 مرداد
ارتش
ارتش شاهنشاهی ستون اصلی کودتا بود. افسران وفادار به شاه با پشتیبانی مالی و لجستیکی خارجی، یگانهای کلیدی تهران را در اختیار گرفتند.
گروههای مردمی و اوباش
بخش قابل توجهی از ناآرامیهای خیابانی با سازماندهی و تأمین مالی عوامل کودتا شکل گرفت. این گروهها در روز ۲۸ مرداد فضای آشوب در تهران را تشدید کردند.
روحانیت
برخی روحانیون، از جمله آیتالله سید ابوالقاسم کاشانی، در ابتدا از نهضت ملی حمایت میکردند، اما در ماههای پایانی از مصدق فاصله گرفتند. این تغییر موضع در تضعیف پایگاه اجتماعی دولت مؤثر بود.
حزب توده ایران
با وجود سازماندهی گسترده، حزب توده در برابر کودتا واکنش مؤثری نشان نداد. برخی منابع این موضوع را ناشی از ضعف رهبری، پراکندگی نیروها یا دستور مستقیم از سوی اتحاد شوروی دانستهاند.
محمدرضا شاه
شاه در ابتدا از نتیجه کودتا اطمینان نداشت و ایران را ترک کرد. اما پس از موفقیت عملیات در ۲۸ مرداد، به کشور بازگشت و قدرت خود را تحکیم کرد.