گوهرشاد بیگم
گوهرشاد بیگم (متولد ۷۸۰، سمرقند – درگذشته ۹ رمضان ۸۶۱ ه.ق، هرات / ۱۳۷۸ – ۱۴۵۷ م)، مشهور به گوهرشاد آغا و مهدعلیا، ملکه تیموری، یکی از تأثیرگذارترین زنان در تاریخ ایران و نمونهای کمنظیر از زنان ادبدوست، هنرپرور، نیکوکار و سیاستمدار در تاریخ تمدن اسلامی است. او همسر شاهرخ گورکانی (پسر تیمور لنگ و حاکم تیموری) و مادر الغبیگ (پادشاه تیموری)، بایسنقر میرزا و ابراهیم سلطان بود که هر یک در زمره مشاهیر زمان خویش قرار داشتند.
| اطلاعات شخصی | |
|---|---|
| نام(های): | گوهرشاد بیگم |
| تاریخ تولد: | 780 ه.ق |
| محل تولد: | سمرقند |
| تاریخ فوت: | ۹ رمضان ۸۶۱ ه.ق (81 سال) |
| علت مرگ: | به دستور ابوسعید گورکانی کشته شد. |
| محل دفن: | آرامگاه گوهرشاد، هرات، افغانستان |
| نام پدر: | غیاث الدین ترخان |
| نام مادر: | خانزاده بیگم |
| همسر(ها): | شاهرخ تیموری |
| فرزندان: | الغ بیگ، ابراهیم میرزا، بایسنقر میرزا، محمد جوکی، مریم سلطان، سعادت سلطان |
خاستگاه و خانواده
گوهرشاد بیگم در سال ۷۸۰ هجری قمری در یک خاندان اشرافی مغولی با ریشه ایلخانی زاده شد. پدر او، غیاثالدین ترخان، یکی از امیران معتبر دوره تیموری و دارای منصب ترخان یا آغاجی بود؛ مقامی والا در دستگاه امرای ماوراءالنهر و خراسان که واسطهای میان سلطان و مردم بهشمار میآمد. این عنوان به دارندگانش حق بار یافتن بیواسطه نزد سلطان میداد.
مادر گوهرشاد، خانزاده بیگم، نیز از بانوان بزرگ خاندان تیموری بود که در ماه رجب ۸۱۴ هجری قمری در مشهد وفات یافت و در جوار حرم مطهر امام رضا(ع) به خاک سپرده شد.
ازدواج با شاهرخ و نقش سیاسی
گوهرشاد بیگم همسر شاهرخ میرزا تیموری بود که پس از پدرش تیمور لنگ، به مدت ۴۳ سال بر قلمروی وسیع تیموریان از سمرقند تا خراسان فرمانروایی کرد. در سال ۱۴۰۵ میلادی و به تشویق گوهرشاد، شاهرخ پایتخت را از سمرقند به هرات منتقل کرد، حرکتی که باعث شکوفایی علمی، هنری و فرهنگی این شهر شد.
گوهرشاد نه تنها همسر، بلکه مشاور، همدم و یکی از مهمترین تصمیمسازان سیاسی در کنار شاهرخ بود. او در بسیاری از امور حکومتی نقش داشت و پس از درگذشت شاهرخ در سال ۸۵۰ هجری قمری، برای ده سال عملاً فرمانروای غیررسمی امپراتوری شد و با تلاش، نوه محبوب خود را به سلطنت رساند.
فرزندان گوهرشاد بیگم
- الغبیگ (۷۹۵–۸۵۳ هـ.ق): پادشاه تیموری، اخترشناس و ریاضیدان برجسته بود که رصدخانه سمرقند و زیج الغبیگ را بنیان نهاد و سمرقند را به مرکز علمی دوران خود بدل ساخت. با وجود نبوغ علمی، در سیاست ناکام ماند و سرانجام بهدست پسرش کشته شد.
- میرزا بایسنقر (۸۰۲–۸۳۷ هـ.ق): خوشنویس برجسته خط ثلث، بانی زیباترین مکتب کتابسازی در ایران، و حامی هنرمندان و کتابنویسان. او قرآن بزرگی به طول هر صفحه دو زرع و نیم نگاشت که بخشهایی از آن اکنون در آستان قدس رضوی و کتابخانههای مهم نگهداری میشود. کتیبه پیشطاق مسجد گوهرشاد به خط اوست.
- ابراهیم سلطان (۷۹۶–۸۳۷ هـ.ق): هنرمند و فاضلی فرهیخته، دارای آثار نفیس قرآنی به خط نسخ و کتبیههایی در شیراز از جمله در دارالصفا و بقعه ظهیری. او زندگی و فتوحات تیمور را گردآوری و تدوین کرده و به شرفالدین علی یزدی سپرد.
نقش فرهنگی و حمایت از ادب و هنر
گوهرشاد بیگم از بزرگترین حامیان فرهنگ، ادب، هنر و معماری در عصر تیموری بود. او با جذب شاعران، فیلسوفان، هنرمندان و معماران به دربار هرات، زمینهساز نوعی رنسانس فرهنگی ایرانی-اسلامی شد.
از جمله شخصیتهایی که تحت حمایت او بودند میتوان به عبدالرحمن جامی، شاعر و صوفی بزرگ، و مهری هروی، شاعر زن قرن نهم و ندیمه گوهرشاد، اشاره کرد.
آثار معماری و اقدامات عمرانی
مسجد گوهرشاد مشهد
در سن ۳۲ سالگی، گوهرشاد نذر کرد که گردنبند الماسنشان خود را وقف بنای مسجدی در جوار حرم امام رضا کند. مسجد گوهرشاد در سال ۸۲۱ هجری قمری در زمینی به مساحت ۸۷۹۸ مترمربع بنا شد و از شاهکارهای معماری اسلامی-ایرانی است. معماری این بنا به شیوه آذری، دارای گنبد فیروزهای، چهار ایوان و هفت شبستان، با ایوان مقصوره بهعنوان مهمترین بخش است. معمار آن قوامالدین شیرازی بود و کتیبهها به خط بایسنقر میرزا و محمدرضا امامی، با استفاده از کاشی معرق انجام شد.
مسجد، مدرسه و خانقاه هرات
در شهر هرات، گوهرشاد مجموعهای شامل مسجد جامع، مدرسه و خانقاه بنیان نهاد که مرکز پرورش علمای بزرگی چون مسعود شروانی و خواجه عبدالرحمن اوحد بود. این مجموعه در سال ۸۲۰ هجری قمری آغاز شد و شامل کتابخانه، بیمارستان، و خطوط تذهیبشده جعفر جلال هروی است.
رواقهای حرم رضوی
او دو رواق به نامهای دارالحفاظ و دارالسیاده در اطراف حرم امام رضا(ع) بنا کرد. این رواقها نیز به دست قوامالدین شیرازی طراحی شدند.
درگذشت و آرامگاه
در نهم رمضان سال ۸۶۱ هجری قمری / ۱۹ ژوئیه ۱۴۵۷ میلادی، گوهرشاد بیگم در سن ۸۱ سالگی، در جریان قیام میرزا ابوالقاسم بابر و به دسیسه جمعی از درباریان به دستور سلطان ابوسعید تیموری در هرات به قتل رسید. پیکر او در کنار شوهرش شاهرخ و فرزندش بایسنقر، در مدرسه و مسجد گوهرشاد هرات به خاک سپرده شد.