گیتار
گیتار یکی از محبوب‌ترین و پرکاربردترین سازهای زهی است که با پیک یا انگشت نواخته می‌شود و به دلیل ارتعاش سیم‌هایش صدا تولید می‌کند.
این ساز به طور گسترده در انواع موسیقی‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. این ساز شش سیم دارد و دارای تاریخچه‌ای طولانی و پیچیده است و در طول زمان تحولات بسیاری را تجربه کرده است.
با وجود قدمت تاریخی قابل توجه در ساختار و تکنیک‌های نوازندگی، با تحولات موسیقی غرب همراه شده و گونه‌های مختلفی از آن ایجاد شده که اکنون جایگاه ویژه‌ای در موسیقی جهان دارد.
تاریخچه
واژه guitar در انگلیسی، gitarre در آلمانی و guitare در فرانسوی، همه از واژه guitarra در اسپانیایی گرفته شده‌اند که آن نیز از واژه قیثاره در عربی اندلسی مشتق شده است. این واژه عربی از واژه لاتین cithara برگرفته شده که خود از واژه یونانی باستانی κιθάρα kithara آمده است و احتمالاً از واژه فارسی سه‌تار گرفته شده است.
گیتار دارای تاریخچه‌ای چند هزار ساله است که به مصر باستان و خاورمیانه بازمی‌گردد. یکی از اولین نمونه‌های گیتار، سازهایی به نام "تانبورا" و "عود" بودند که در بین‌النهرین و مصر استفاده می‌شدند. گیتار به شکل مدرن خود در قرن شانزدهم در اسپانیا توسعه یافت و در طول زمان تکامل یافت.
داستان‌های مختلفی درباره تاریخچه گیتار وجود دارد؛ برخی معتقدند گیتار از ایران سرچشمه گرفته و برخی دیگر می‌گویند از سیتارای یونانی-آشوری که توسط رومی‌ها به اسپانیا آورده شده است. گیتار نتیجه تحول لوت در اروپا است که خود از عود و بربط تحول یافته است. گفته می‌شود زریاب عود را به اندلس برد و از آن زمان این ساز در اسپانیا و دیگر مناطق آسیا رایج شد.
در زمان حکومت اسلام در اسپانیا، زریاب دارابگردی و شاگردانش این ساز را به اندلس بردند. در آن زمان به گیتار، کیتارا یا قیتارا می‌گفتند و نام کنونی آن از همین نام گرفته شده است. وجود پسوند "تار" در نام گیتار می‌تواند نشان دهنده ایرانی بودن این ساز باشد.
زریاب در اسپانیا شروع به آموزش گیتار کرد و مدرسه موسیقی خود را در زمان عباسیان در آندلس (بخشی از اسپانیا و پرتغال امروزی) بنا نهاد.
جد بزرگ تمام سازهای زهی که ما به آن‌ها اشاره کردیم، کمان موسیقی است که تنها یک سیم ساده به دو سر آن متصل بوده و با کشیدن و رها کردن سیم، صدا ایجاد می‌شده و این صدا با تقویت‌کننده صوت تقویت می‌شده است. با افزودن سیم‌های بیشتر و یک جعبه تشدید صوت، چنگ کمانی (Harp Arquee) اختراع شد. سپس ساز لیر با مجموعه‌ای از سیم‌ها ظهور کرد که در آن سیم‌ها به طول مساوی نصب شده بودند. یونانی‌ها دو نوع لیر داشتند، یکی به نام لیرا و دیگری به نام کیتارا؛ کیتارا توسط رومی‌ها تغییر شکل یافت و نام گیتار از این کلمه گرفته شده است. بعدها رومی‌ها سازهایی چون سیتارا، پاندورا و فیدیکولا را نواختند و از این طریق سازهای زهی در سراسر اروپا رواج یافتند؛ اولین گیتارهای واقعی در آغاز دوره رنسانس پدیدار شدند که به دلیل بدنه باریک و شکل مدورشان متمایز بودند. در سده‌های چهاردهم و پانزدهم پسوندهای موریسکا و لاتینا حذف شد و سازهای خانواده گیتار با نام‌هایی مانند گیتارا، گیترنه، گیترن (سازی سیمی مفتولی و منسوخ شبیه به گیتار) و شیتارا شناخته شدند. همزمان بسیاری از سازهای خانواده کوردوفون با نام‌هایی مانند ویهوئلا در اسپانیا و ویولا در ایتالیا شناخته می‌شدند، که برخی با آرشه، برخی با مضراب و برخی دیگر با انگشت نواخته می‌شدند. از ویهوئلای انگشتی نوعی گیتار به وجود آمد. در قرن‌های چهاردهم و پانزدهم گیتار و ویهوئلای انگشتی تغییرات قابل توجهی کردند و به تدریج در قرن شانزدهم هر دو ساز شبیه به گیتار شدند. در قرن شانزدهم این دو ساز در اسپانیا بسیار رایج شدند و نوازندگی با انگشت به حدی عمومیت پیدا کرد که پسوند انگشت از نام این سازها حذف شد و گیتار بدنه‌ای بزرگتر یافت.
ساختار و اجزا
گیتار از چندین قسمت اصلی تشکیل شده است:
- بدنه: قسمت اصلی و بزرگتر گیتار که به تولید و تقویت صدا کمک می‌کند.
- دسته: قسمت بلند و باریک که به بدنه متصل است و سیم‌ها بر روی آن قرار دارند.
- پرده‌ها: خطوط فلزی روی دسته که تقسیم‌بندی سیم‌ها را مشخص می‌کنند.
- سیم‌ها: شش تا دوازده سیم که با ضربه زدن به آن‌ها صدا تولید می‌شود.
- پیکاپ‌ها (pickups) (در گیتار الکتریک): قطعاتی که ارتعاشات سیم‌ها را به سیگنال‌های الکتریکی تبدیل می‌کنند.
گونه‌های مختلف گیتار ممکن است اجزای متفاوتی داشته باشند یا شکل و جنس اجزاء آن‌ها متفاوت باشد، اما همه انواع گیتارها شامل این اجزاء هستند:
- سردسته
- خرک (جدا کننده سیم‌های گیتار از بدنه که روی دسته گیتار سوار می‌شود)
- هد (برای کوک کردن ساز)
- فرت (Fret)
- Truss Rod (پیچی برای تنظیم انحنای دسته)
- Inlays (تزئیناتی که نقش راهنما دارند و معمولاً پشت فرت‌های ۳، ۵، ۷، ۹، ۱۲، ۱۵، ۱۷، ۱۹، ۲۱ و ۲۴ قرار می‌گیرند)
- پاشنه (اتصال بدنه با دسته)
- قسمت‌های مربوط به مدار الکتریکی (تنظیمات ولوم و تن صدا)
- خرک پایینی (Bridge - جدا کننده سیم‌های گیتار از بدنه که روی صفحه جلویی گیتار سوار می‌شود)
- صفحه پیک گارد (برای مخفی کردن مدارها یا جلوگیری از خش‌دار شدن رنگ بدنه)
- صفحه پشتی
- صفحه جلویی
- قسمت‌های جانبی
- دریچه خروج صدا (معمولاً دارای تزئیناتی به نام rosset)
- saddle (تنظیم‌کننده ارتفاع هر سیم)
- فرت بورد (چوبی که فرت‌ها روی آن کوبیده شده‌اند)
انواع گیتار
گیتارها به طور کلی به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند:
- گیتارهای آکوستیک: این دسته شامل گیتارهایی است که صدا را به صورت طبیعی و بدون استفاده از تقویت‌کننده‌های الکتریکی تولید می‌کنند.
- کلاسیک: دارای سیم‌های نایلونی و مناسب برای موسیقی کلاسیک و فلامنکو.
- فلامنکو: شبیه به گیتار کلاسیک اما با تفاوت‌هایی در ساختار برای تولید صدای تندتر و ریتمیک‌تر.
- آکوستیک فولک: دارای سیم‌های فلزی و مناسب برای موسیقی فولک و پاپ.
- آکوستیک بیس: دارای سیم‌های ضخیم‌تر و تولید صدای بیس.
- گیتارهای الکتریک: این دسته شامل گیتارهایی است که برای تولید صدا نیاز به تقویت‌کننده الکتریکی دارند.
- سالید بادی: بدنه‌ای جامد و تولید صدای قوی و پرقدرت.
- هالو بادی: بدنه‌ای توخالی که صدای گرم‌تر و نرم‌تری تولید می‌کند.
- سیمی هالو بادی: ترکیبی از بدنه جامد و توخالی که تنوع بیشتری در صدا ارائه می‌دهد.
- الکتریک بیس: مشابه گیتار الکتریک ولی با تولید صدای بیس.
گیتارها را می‌توان به روش‌های مختلفی دسته‌بندی کرد. یکی از مناسب‌ترین روش‌ها از لحاظ صوتی است که به نوع بدنه گیتار بستگی دارد:
- گیتار با بدنه چوبی توخالی
- انواع گیتارهای آکوستیک
- گیتار آکوستیک: گیتاری که صدای سیم‌ها تنها در بدنه چوبی توخالی آن تقویت می‌شود و وسیله‌ای جز بدنه برای تقویت صدا ندارد. این نوع گیتار معمولاً شش سیم فلزی دارد.
- گیتار فلامنکو: گونه اسپانیایی گیتار آکوستیک که نامش را از سبک فلامنکو گرفته است.
انواع گیتارهای کلاسیک
- گیتار کلاسیک: نوعی گیتار آکوستیک با بدنه‌ای کوچکتر که به جای سیم‌های فلزی از سه سیم نایلونی و سه سیم فلزی پیچیده شده به دور ابریشم استفاده می‌کند و صدای نرم و آرامی دارد. این ساز نسبت به سازهای دیگر ارکستر و گیتار آکوستیک صدای کمتری دارد و تنها یک سبک مشخص موسیقی را ارائه می‌دهد. گیتار کلاسیک از گیتار فلامنکو اسپانیایی‌ها مشتق شده است.
انواع گیتارهای الکتروآکوستیک
- گیتار الکتروآکوستیک: از لحاظ شکل تفاوت چندانی با گیتار آکوستیک ندارد، اما صدایش به وسیله پیکاپ به شکل سیگنال الکتریکی در می‌آید و پس از گذر از ادوات الکتریکی، توسط آمپلی فایر تقویت می‌شود و از طریق اسپیکرهای آمپلی فایر شنیده می‌شود. صدای این گیتار بدون تنظیمات خاص آمپلی فایر شبیه به گیتار آکوستیک است اما تا حدود زیادی تحت کنترل قرار دارد.
گیتار با بدنه چوبی نیمه خالی
- انواع گیتارهای جاز و بلوز
گیتار با بدنه چوبی توپر
- انواع گیتارهای الکتریک
گیتار با بدنه فلزی
- انواع رزوناتور
دسته‌بندی‌های دیگر گیتار:
- از نظر طول گام دسته (Scale Size):
- تنور: گام دسته ۲۱ تا ۲۳ اینچ
- معمولی: گام دسته ۲۴ تا ۲۵٫۵ اینچ
- باریتون: گام دسته ۲۶ تا ۲۸ اینچ
- بیس: گام دسته ۳۰ تا ۳۶ اینچ
- از نظر تعداد و جنس سیم‌ها:
- چهار و پنج سیم (معمول در گیتار بیس)
- شش سیم (معمول در گیتار و گاهی در گیتار بیس)
- سیم‌های فلزی (معمول در گیتار آکوستیک)
- سیم‌های نایلونی (معمول در گیتار کلاسیک)
- هفت و هشت سیم (گاهی در گیتار الکتریک)
- دوازده سیم دوبله (گاهی در گیتار الکتریک)
- از نظر شیوه صدابرداری:
- آکوستیک (بدون واسطه توسط میکروفون)
- الکتریک (با استفاده از پیکاپ)
نحوه نواختن
نواختن گیتار با استفاده از انگشتان یا پیک انجام می‌شود. نوازندگان با دست چپ (برای نوازندگان راست دست) روی دسته گیتار، فرت‌ها را فشار می‌دهند و با دست راست سیم‌ها را ضربه می‌زنند. تکنیک‌های مختلفی برای نواختن گیتار وجود دارد که شامل:
- آرپژ: نواختن نت‌های یک آکورد به صورت متوالی.
- پیکینگ: نواختن سیم‌ها با استفاده از پیک.
- استرامینگ: ضربه زدن به سیم‌ها به صورت همزمان برای ایجاد آکورد.
- هَمِر آن و پول آف: تکنیک‌هایی برای ایجاد انتقال‌های سریع بین نت‌ها.
نقش گیتار در موسیقی
گیتار نقش بسیار مهمی در بسیاری از ژانرهای موسیقی ایفا می‌کند:
- کلاسیک: استفاده در موسیقی کلاسیک و فلامنکو.
- پاپ و راک: یکی از اصلی‌ترین سازهای مورد استفاده در این ژانرها.
- جاز: گیتار الکتریک به طور گسترده در موسیقی جاز استفاده می‌شود.
- بلوز: گیتار به ویژه در سبک بلوز محبوب است و تکنیک‌های خاصی در این سبک به کار می‌رود.
گیتاریست مطرح جهان
در میان نوازندگان گیتار، برخی از مشهورترین و تأثیرگذارترین افراد عبارتند از:
- آندرس سگویا: پدر گیتار کلاسیک مدرن.
- پک دی لوسیا: استاد گیتار فلامنکو.
- جیمی هندریکس: یکی از برجسته‌ترین نوازندگان گیتار الکتریک در تاریخ.
- کارلوس سانتانا: معروف به تلفیق موسیقی لاتین با راک.
- اریک کلپتون: یکی از بزرگترین نوازندگان بلوز و راک.