بزاق
بزاق دهان 98 درصد از آب تشکیل شده است و شامل مقدار کمی مواد مهم مثل موکوس، پروتئین ها، مواد معدنی، الکترولیت ها، ترکیبات آنتی باکتریالی و آنزیم ها می باشد. بزاق باعث رطوبت دهان شما می شود، جویدن شما را نرم می کند، بلع شما را راحت تر می کند و اسید های مضر را خنثی می سازد. همچنین آنها را نابود کرده و از تنفس بدبو جلوگیری می کند، در برابر پوسیدگی دندان شما محافظت می کند و بیماری های لثه را از بین می برد. بزاق دهان مانع آسیب دیدگی دندان ها می شود و سرعت شفا دادن زخم ها را افزایش می دهد.
بزاق از سه جفت غده بزاقی اصلی نشأت گرفته که صدها غده کوچک در حفره دهانی دارند. غده های اصلی بزاق دهان، مسئول تولید اکثر بزاق ها هستند که شامل پاروتید در قسمت داخلی گونه، زیر زبان و زیر استخوان فک می باشند. غده های کوچکی هستند که به آن ها سه جفت غده بزاقی گفته می شود و بزاق را از غده ها وارد دهان می کند. مقدار کمی از بزاق به طور مداوم وارد دهان می شود و دهان را مرطوب نگه می دارد. غده های بزاقی هر زمان که غذا می خورید یا حتی به غذا خوردن فکر می کنید و غذایی را بو می کشید، به کار می افتند. غده های شما بزاق زیادی دارند که می توانید مقدار زیادی از آن ها را در دهان خود ببینید. یک فرد به طور میانگین 2 الی 4 پینت بزاق تولید می کند.
ترکیبات بزاق دهان
در یک فرد سالم 600 میلی لیتر بزاق در هر شبانه روز تولید می شود که ۹۹ درصد آن را آب تشکیل می دهد. یک درصد باقیمانده ، از ترکیبات متنوعی مانند سدیم ، کلسیم ، پتاسیم ، منیزیم ، ایمونوگلوبولین ها ، پروتئین ها و موسین ها تشکیل شده است. اگرچه میزان این ترکیبات در بزاق بسیار کم است اما در تامین بهداشت بدن و دهان ما نقش بسیار مهمی دارند.
پروتئین‌ها
پروتئین ها دومین ترکیب مهم بزاق بعد از آب هستند. اگرچه پروتئین ها بخش بسیار کوچکی از بزاق را تشکیل می‌دهند اما وظایف مهمی را بر عهده دارند. پروتئین ها در خط مقدم دفاع در برابر باکتری‌های دهانی قرار دارند و یک لایه محافظ بر روی مخاط دهان تشکیل می دهند. اعتقاد بر این است که جوانه های چشایی به کمک بزاق ، مزه غذا و نوشیدنی ها را احساس می کنند.
آنزیم‌ها
آنزیم های بزاقی ساختمان پروتئینی دارند و در هضم ترکیبات غذایی از جمله نشاسته و چربی های موجود در غذا به ما کمک می کنند.
موسین‌ها
موسین های بزاقی در هضم مواد غذایی کمک می کنند. این ترکیبات باعث می‌شوند که جویدن و قورت دادن لقمه های غذا با سهولت بیشتری انجام شود
الکترولیت‌ها
مهم ترین الکترولیت های بزاقی عبارتند از کلسیم ، فسفر و منیزیم. املاح معدنی به تقویت بافت معدنی مینا و عاج دندان کمک می کنند که به این ترتیب پوسیدگی دندان کاهش می یابد.
تشخیص بیماری
وجود بزاق در دهان ضروری است. خشکی دهان می‌تواند منجر به عدم تعادل در این بخش شود و سلامتی فرد را تحت تأثیر قرار دهد. اگر دهانتان خشک می‌شود و بزاق دهانتان به اندازه کافی نیست، باید حتماً علت آن را بررسی کنید. علت خشکی دهان می‌تواند ابتلا به بیماری‌هایی مانند پارکینسون، دیابت یا اختلالات ایمنی باشد.
تشخیص هویت فرد
از فواید بزاق دهان می‌توان به قابلیت تشخیص هویت فرد اشاره کرد. DNA موجود در بافت دهان درون بافت بزاق هم دیده می‌شود. در برخی از تحقیقات جنایی از این روش برای تشخیص هویت فرد مورد نظر استفاده می‌کنند.
خشکی دهان
خشکی دهان یا اگزوستوما، به شرایطی اشاره دارد که در آن غدد بزاقی دهان، بزاق کافی برای مرطوب نگه‌داشتن دهان نمی‌سازند. این عارضه اغلب به دلیل عوارض دارویی یا افزایش سن یا در نتیجه رادیودرمانی سرطان به وجود می‌آید. علت خشکی دهان ممکن است بیماری باشد که غدد بزاقی را مستقیما تحت تاثیر قرار داده باشد. بزاق با خنثی‌کردن محصولات اسیدی باکتری‌ها، جلوگیری از رشد باکتری‌ها و شستن ذرات غذا، به جلوگیری از پوسیدگی دندان کمک می‌کند. همچنین بزاق توانایی فرد برای چشیدن را بهتر کرده و جویدن و بلع را آسان‌تر می‌کند. به علاوه، آنزیم‌های بزاق به هضم غذا کمک می‌کنند.
کاهش بزاق و خشک‌شدن دهان از یک آزار ساده تا اثرات بزرگ روی سلامتی فرد و سلامتی دندان‌ها و لثه‌ها همچنین اشتها و لذت بردن از غذا می‌تواند متفاوت باشد.
علائم خشکی دهان
اگر غدد بزاقی در دهان فرد به میزان کافی بزاق نسازد، این علائم را دائما یا اغلب اوقات خواهد داشت:
- خشک‌شدن یا احساس چسبندگی در دهان
- بزاقی که به نظر می‌رسد غلیظ و چسبنده است.
- تنفس دشوار
- جویدن، بلع کردن و صحبت کردن دشوار
- گلودرد یا خشکی گلو و صدای خشن
- زبان خشک یا شیاردار
- مشکل در استفاده از دندان مصنوعی
- به علاوه خشکی دهان باعث چسبیدن رژ لب به دندان‌ها می‌شود.
- تشنگی مکرر
- زخم یا شکاف پوست در گوشه‌های دهان
- بوی بد دهان
عوارض خشکی دهان
- کاهش ترشح بزاق در طولانی‌مدت ممکن است منجر به عوارض زیر شود.
- افزایش خرابی دندان و بیماری‌های لثه
- زخم دهان
- عفونت قارچی دهان (برفک)
- زخم یا ترک پوست در گوشه دهان یا ترک لب‌ها
- تغذیه ضعیف به دلیل مشکل در جویدن و بلع
- ایجاد مشکل در استفاده از دندان مصنوعی
روش مقابله با خشکی دهان
برای کمک به حفظ و تامین سلامت غدد بزاقی و جلوگیری از خشکی دهان، پیشنهاد می‌کنیم از روش‌های زیر استفاده کنید:
- نوشیدن مقدار زیادی آب
- جویدن آدامس بدون قند
- مکیدن آب‌نبات‌های بدون قند
- استفاده از اسپری بزاق مصنوعی
بزاق مصنوعی می‌تواند به حفظ رطوبت دهان شما کمک کند. با این حال، فاقد پروتئین‌ها، آنزیم‌ها و سایر مواد مفیدی است که به طور طبیعی در بزاق وجود دارند. به خاطر داشته باشید، در صورت ادامه خشکی دهان لازم است به پزشک مراجعه کنید.
علل بروز خشکی دهان
درمان سرطان
داروهای شیمی‌درمانی می‌توانند ترکیب بزاق و مقدار تولید‌شده را تغییر دهند. این اتفاق می‌تواند موقتی باشد و جریان طبیعی بزاق بعد از تکمیل درمان باز می‌گردد. به علاوه پرتودرمانی سر و گردن می‌تواند به غدد بزاقی آسیب رسانده و باعث کاهش قابل توجه در تولید بزاق شود. این مشکل بسته به دوز پرتو و منطقه درمان، احتمال دارد موقتی یا دائمی باشد.
آسیب عصبی
آسیب یا جراحی که باعث ایجاد مشکل عصب در ناحیه سر و گردن شود می تواند منجر به خشکی دهان شود.
مصرف مواد مخدر و الکل
نوشیدن الکل و سیگار کشیدن یا جویدن تنباکو می‌تواند علائم خشکی دهان را تشدید کند. مصرف متامفتامین می‌تواند خشک‌شدن شدید و خرابی دندان‌ها (شرایطی که به عنوان “دهان مت” شناخته می‌شود) را در پی داشته‌باشد.
داروها
بسیاری از داروها، از جمله بسیاری از داروهایی که بدون نسخه تهیه می‌شوند، عارضه خشکی دهان دارند. داروهایی که به احتمال بیشتری مشکل ایجاد می‌کنند، برخی داروهای درمان افسردگی مثل ربوکستین، فشار خون بالا و اضطراب و همچنین ضد حساسیت‌ها، ضد احتقان‌ها، ریلکس‌کننده‌های عضلات و داروهای ضد‌درد هستند.
افزایش سن
بسیاری از افراد مسن با افزایش سن عارضه خشک‌شدن دهان را تجربه می‌کنند. فاکتورهای دخیل در این موضوع شامل استفاده از داروهای خاص، تغییر در توانایی بدن برای پردازش دارو در بدن، تغذیه ناکافی و بیماری‌های مزمن است.
کم آبی بدن
شرایطی مانند تب، تعریق بیش از حد، استفراغ، اسهال، ازدست‌دادن خون و سوختگی می‌توانند باعث کم‌آبی بدن شوند. کم‌آبی به خشک شدن دهان کمک می‌کند.
زیاد شدن بزاق دهان
به‌طورکلی زیاد شدن بزاق در دهان دلایل مختلفی دارد و پیدا کردن علت این موضوع می‌تواند به شما کمک کند تا راحت‌تر از شر این مشکل خلاص شوید. زیاد شدن بزاق به صورت مقطعی هیچ مشکل جدی برای فرد ایجاد نمی‌کند، اما زمانی که عارضه طولانی شود و موجب مشکلاتی در بلع و سرازیر شدن بزاق به بیرون دهان شود، لازم است درمان شود.
رژیم غذایی خاص
برخی از غذاها به‌طور موقت موجب زیاد شدن بزاق دهان می‌شوند. غذاهایی که حالت اسیدی دارند مانند میوه‌های ترش مزه و انواع مرکبات می‌توانند علت زیاد شدن بزاق دهان به صورت موقتی باشند. از طرف دیگر مصرف غذاهای شیرین نیز با افزایش بزاق دهان ارتباط مستقیمی دارد.
سن
مقدار بزاق نوزادان کودکان زیر 2 سال بیشتر از یک فرد بزرگسال است. درواقع بیشترین میزان بزاق در سن 3 تا 6 ماهگی در دهان ترشح می‌شود. زمانی که کودک در حال دندان در آوردن است نیز معمولا مقدار بزاق در دهان او بیشتر از حالت عادی می‌شود. بنابراین علت زیاد شدن بزاق دهان نوزاد در اکثر مواقع طبیعی است و نشانه مشخص خاصی نیست. از طرف دیگر ممکن است با افزایش سن و ریختن دندان‌ها بستن کامل دهان برای فرد مشکل شود و این موضوع موجب سرازیر شدن آب دهان به بیرون از دهان شود.
مشکلات فیزیکی
برخی اوقات علت زیاد شدن بزاق دهان به ناتوانی‌های فیزیکی فرد وابسته است. در شرایطی که فرد نتواند به خوبی آب دهان را قورت دهد و یا در بستن دهان خود مشکل داشته باشد، معمولا میزان آب دهان زیاد می‌شود و به سمت بیرون دهان سرازیر خواهد شد. درواقع در این شرایط ترشح بزاق طبیعی است، اما به دلایل مختلف بزاق به سمت بیرون دهان سرازیر می‌شود.
بارداری
علت زیاد شدن بزاق دهان در بارداری تغییرات هورمونی است. برخی خانم‌های باردار به خاطر حالت تهوع کمتر آب دهان خود را قورت می‌دهند. در این شرایط بزاق در دهان جمع می‌شود. این عارضه معمولا در خانم‌های که ویار بارداری یا حالت تهوع دارند، رایج‌تر است. بررسی‌ها در مورد علت زیاد شدن بزاق دهان و حالت تهوع در بارداری نشان می‌دهد که افزایش بزاق در این دوران معمولا در 3 ماهه اول بارداری رایج‌تر است و پس از مدتی برطرف می‌شود. بیشترین دلیل این موضوع خنثی کردن حالت اسیدی دهان پس تهوع یا رفلاکس است.
مشکلات گوارشی
سوزش معده و رفلاکس معده یکی دیگر از دلایل زیاد شدن بزاق دهان است. رفلاکس موجب بالا آمدن اسید معده به سمت مری می‌شود. با تحریک شدن مری، سنسورهای اسید در انتهای مری تحریک می‌شوند و غدد بزاقی، بزاق بیشتری تولید می‌کند تا حالت اسیدی دهان را خنثی کنند و دهان را قلیایی کنند. درواقع بزاق دهان قلیایی است و موجب خنثی کردن اسید معده می‌شود.
بیماری‌هایی که موجب زیاد شدن بزاق دهان می‌شوند:
- فلج بل (Bell’s palsy)
- فلج مغزی
- بیماری ریفلاکس معده به مری (GERD)
- بزرگ شدن زبان (ماکروگلوسیا)
- ناتوانی ذهنی
- بیماری پارکینسون (Parkinson’s disease)
- مسمومیت
- هاری
- سکته
عوامل خارجی تحریک‌کننده
گاهی اوقات علت زیاد شدن بزاق دهان قرار گرفتن در معرض دود، سموم مختلف و آفت‌کش‌ها است. درواقع بدن در واکنش به برخی داروها و سموم ترشح بزاق را افزایش می‌دهد تا سموم راحت‌تر از بدن ما خارج شوند.
عفونت
گاهی اوقات علت زیاد شدن بزاق دهان، عفونت است. درواقع زمانی که در دهان شما عفونتی ایجاد شود، غدد بزاقی با ترشح بزاق بیشتر به دفع باکتری‌ها کمک می‌کنند. در این شرایط با درمان موفقیت‌آمیز عفونت، ترشح بزاق نیز به حالت نرمال برمی‌گردد. برخی مواقع ترشح زیاد بزاق به دلیل عفونی شدن سینوس‌ها ایجاد می‌شود و بدن با این روش سعی در بیرون کردن عفونت از بدن دارد. در ادامه به برخی از انواع عفونت که موجب زیاد شدن بزاق دهان می‌شود، اشاره شده است.
- گلودرد استرپتوکوکی (Strep throat)
- مونونوکلئوز (Mononucleosis)
- عفونت‌های سینوسی
- ورم لوزه (Tonsillitis)
- آبسه پری لوزه‌ای (Peritonsillar abscess)