هزاردستان (مجموعه تلویزیونی)
هزاردستان یک مجموعه تلویزیونی تاریخی ایرانی به کارگردانی علی حاتمی است که بین سال‌های ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۶ ساخته شد. این پروژه عظیم تلویزیونی به مدت هشت سال به طول انجامید و در نهایت به یکی از مهم‌ترین آثار تلویزیونی ایران تبدیل شد. هزاردستان در ابتدا با عنوان جاده ابریشم و با حضور شخصیت‌هایی مانند سید حسن مدرس، میرزا کوچک خان و رضاشاه طرح‌ریزی شد، اما پس از تغییرات عمده، به شکل نهایی خود رسید. این مجموعه به دلیل اهمیت فرهنگی و تاریخی‌اش، در فهرست ملی برنامه حافظه جهانی یونسکو ثبت شده است.
| اطلاعات | |
|---|---|
| ژانر: | تاریخی - سیاسی - حماسی |
| کارگردان(ها): | علی حاتمی |
| نویسنده(ها): | علی حاتمی |
| تهیه‌کننده(ها): | صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران |
| بازیگران: | جمشید مشایخی عزت‌الله انتظامی داوود رشیدی علی نصیریان محمد علی کشاورز زری خوشکام حسین گیل جعفر والی پرویز پورحسینی جمشید لایق محمد مطیع جهانگیر فروهر رقیه چهره آزاد مینو ابریشمی منصور والامقام |
| تدوین‌گران: | عباس گنجوی علی حاتمی |
| فیلمبردار(ها): | مهرداد فخیمی مازیار پرتو |
| آهنگساز: | مرتضی حنانه |
| کشور(های) سازنده: | ایران |
| زبان اصلی: | فارسی |
| تعداد قسمت‌ها: | 15 |
| تاریخ انتشار اولیه: | 1367 |
یکی از دستاوردهای بزرگ این مجموعه، ساخته شدن شهرک سینمایی غزالی بود. این شهرک با بازسازی محله‌های قدیمی تهران به مساحت ۷ هزار متر مربع و ساخت خیابان لاله‌زار و میدان توپخانه با زیربنای ۳۰ هزار متر مربع، فضایی برای تولید این اثر و دیگر فیلمهای تاریخی ایجاد کرد.
هزاردستان در دو بخش اصلی روایت می‌شود؛ بخش اول به داستان رضا تفنگچی در دوران احمدشاه قاجار و آغاز سلطنت رضاشاه پرداخته و بخش دوم به زندگی رضا خوشنویس در دوران پایانی حکومت رضاشاه و آغاز سلطنت محمدرضا پهلوی مربوط است.
این سریال در دو فیلم سینمایی به نام‌های کمیته مجازات و طهران روزگار نو بازتولید شد که توسط واروژ کریم‌مسیحی تدوین شدند. موسیقی تیتراژ سریال شامل پیش‌درآمدی در آواز اصفهان ساخته مرتضی نی‌داوود با تنظیم مرتضی حنانه است.
داستان سریال هزاردستان
سریال با روایت زندگی رضا خوشنویس (با بازی جمشید مشایخی) آغاز می‌شود که در سن پیری در شهر مشهد به دور از جنجال‌های سیاسی تهران زندگی می‌کند. با ورود مفتش شش‌انگشتی (با بازی داود رشیدی)، زندگی او تغییر می‌کند و به گذشته او به عنوان رضا تفنگچی بازمی‌گردد. رضا که در دوران احمدشاه قاجار تیرانداز ماهری بود، با کمک ابوالفتح صحاف (با بازی علی نصیریان) به عضویت انجمن مجازات درمی‌آید و مأمور ترور افراد مخالف می‌شود.
در ادامه، رضا با کشف حقیقت‌های پشت پرده سیاسی و توطئه‌های مختلف به مشهد فرار می‌کند. او پس از سال‌ها به تهران بازمی‌گردد و با خان مظفر (با بازی عزت‌الله انتظامی) که همان هزاردستان است، آشنا می‌شود. رضا در تلاش برای انجام مأموریتی ناتمام، تصمیم می‌گیرد خان مظفر را ترور کند، اما در نهایت در انجام این کار ناکام می‌ماند.
هزاردستان با روایتی پیچیده و چندلایه، دو دوره تاریخی مهم ایران را به تصویر می‌کشد؛ از اواخر حکومت احمدشاه قاجار تا اوایل سلطنت رضاشاه و سپس دوران پایانی حکومت رضاشاه تا آغاز حکومت محمدرضا پهلوی.
بازیگران و شخصیت‌های هزاردستان
| بازیگر | نقش | توضیحات | صداپیشه |
|---|---|---|---|
| جمشید مشایخی | رضا تفنگچی - خوشنویس | به گفتهٔ علی حاتمی: «تلفیقی است از عمادالکتاب، میرزا رضا کلهر، کریم دواتگر و علی حاتمی» | منوچهر اسماعیلی |
| عزت‌الله انتظامی | خان مظفر | خود هزاردستان؛ آدمی ظاهر الصلاح که در پشت پردهٔ تمام اتفاقات سیاسی - اجتماعی روز نقش دارد و برگرفته از شخصیت عبدالحسین میرزا فرمانفرما است اما به گفتهٔ حاتمی، چکیدهٔ همهٔ خاندان‌های حکومت‌گر در ایران است. | منوچهر اسماعیلی |
| علی نصیریان | ابوالفتح صحاف | نماد مشروطه خواهان وطن‌پرست که از رنج مردم عذاب می‌کشند. لهجهٔ ترکی اش یکی از اجزای اصلی شخصیتش بود که اوج آن در لحظهٔ وداع با همسرش بود. برگرفته از شخصیت‌های اسدالله‌خان ابوالفتح‌زاده، میرزا ابراهیم خان منشی‌زاده، محمد نظرخان مشکوة الممالک هر سه از اعضای اولیهٔ کمیته مجازات | ناصر طهماسب |
| داوود رشیدی | مفتش شش‌انگشتی | به عقیدهٔ حاتمی، مفتش، عصاره و ملغمه‌ای از آدمهایی نظیر آیرم، سرپاس مختاری، سرهنگ درگاهی، پاسبان عباس بختیاری (معروف به شش انگشتی) و پاسیار یحیی رادسر (ادیب‌السلطنه) است. | ایرج ناظریان |
| محمدعلی کشاورز | شعبون (شعبان) استخونی | نمادی از اوباش و برگرفته از شخصیت شعبان جعفری مشهور به «شعبون بی‌مخ» | منوچهر اسماعیلی |
| جهانگیر فروهر | میرزا باقر | کفیل شعبهٔ تأمینات در تهران قدیم | عزت‌الله مقبلی |
| سرگارسون | پیشخدمت مخصوص خان مظفر در تهران جدید | ناصر طهماسب | |
| جعفر والی | رئیس نظمیه سرپاس مختاری | عزت‌الله مقبلی | |
| حسین گیل | سید مرتضی | سماور ساز تهرانی | بهرام زند |
| زهرا حاتمی | آمینه اقدس | عروس خان مظفر | |
| شهلا میربختیار | قمربانو | همسر رضا خوشنویس | |
| پرویز پورحسینی | متین السلطنه | مدیر روزنامهٔ عصر جدید | خسرو خسروشاهی |
| محمد مطیع | غلام عمه | برادرزادهٔ شعبان | |
| جمشید لایق | جعفرقلی خان نشاط | مأمور سرشماری | منوچهر اسماعیلی |
| اسماعیل محرابی | نصرالله خرمی | مأمور سرشماری | ناصر طهماسب |
| رقیه چهره‌آزاد | قدسی | مستخدمهٔ خان مظفر | |
| مینو ابریشمی | جیران | همسر ابوالفتح صحاف | |
| عطاءالله زاهد | آقا سید ابراهیم | روحانی | |
| اسماعیل محمدی | استاد گلبهار | استاد موسیقی | ناصر طهماسب |
| نعمت‌الله گرجی | رجبعلی | آژان نظمیه | ناصر طهماسب |
| محمد ورشوچی | رجبعلی عسگری | آژان نظمیه، مأمور خدمت در شعبه راهنمایی و انتظامات عبور و مرور | |
| سروش خلیلی | زین العابدین | متولی سقاخانه در تهران قدیم | |
| زاون قازاریان | جواهر فروش ارمنی در تهران جدید | ||
| منصور والامقام | اصغر مدیری | مدیر گراندهتل | ژرژ پطرسی |
| جهانگیر الماسی | دکتر موسی خان فیض | پزشک تازه از فرنگ برگشته | |
| سعید امیرسلیمانی | معیرالدوله | شاهزاده قاجاری | |
| اسماعیل پاینده | اسماعیل خان | رئیس انبار غله | |
| مهری ودادیان | همسر اسماعیل خان | ||
| هوشنگ بهشتی | جلال الملک | پدر همسر رضا خوشنویس | |
| ایرن زازیانس | همسر جلال الملک | ||
| محمدتقی کهنمویی | میرزا هدا | درویش | |
| خیرالله تفرشی آزاد | طبیب | طبیب مشهد قدیم | |
| اصغر همت | حسن سرباز | یکی از سربازهای ارتش ایران در شهریور ۱۳۲۰ | |
| افسر اسدی | شاهدخت | ||
| منوچهر آذری | دربان گراندهتل | ||
| فرهنگ مهرپرور | دکتر خندان | ||
| رضا عبدی | از دوستان اهل موسیقی خان مظفر | ||
| حسین حاتمی | آرایشگر | آرایشگر تهران جدید | |
| حسین شهاب | مملی | نوچهٔ شعبون استخونی در تهران جدید | |
| حسین صفاریان | حسنی | نوچهٔ شعبون استخونی در تهران جدید | |
| میرصلاح حسینی | حسینی | نوچهٔ شعبون استخونی در تهران جدید | |
| محمود بصیری | اتوشویی در تهران جدید | ||
| نمکی در تهران قدیم | |||
| اکبر دودکار | نسخه پیچ داروخانه | ||
| سامی تحصنی | مش موسی | پیشکار شازده معیرالدوله | |
| علی کنگرلو | لوطی | لوطی در تهران قدیم | |
| اسفندیار ماوندادی | آکاووس | صاحب میخانه در تهران قدیم | |
| افراسیاب طوفان | غلام حسین | توتون فروش در تهران قدیم | |
| کارگر میخانهٔ آکاووس در تهران قدیم | |||
| مسئول داروخانه در تهران جدید | |||
| حامد تحصنی | لهراسب گلچین | شهروند تهران جدید | |
| حسن عظیمی | طباخ باشی | تهران قدیم | |
| حسن کهن | مرد نابینا | تهران قدیم | |
| رشید اصلانی | شاگرد سلمانی در تهران قدیم | ||
| لیلا حاتمی | آمینه اقدس | کودکی آمینه اقدس |
سرنوشت شخصیت‌های هزاردستان
| نام شخصیت | نام بازیگر | معادل تاریخی شخصیت | سرنوشت شخصیت واقعی | سرنوشت شخصیت داستانی |
|---|---|---|---|---|
| رضا خوشنویس/رضا تفنگچی | جمشید مشایخی | میرزا محمدحسین سیفی قزوینی (عمادالکتاب)، کریم دواتگر | کریم دواتگر به‌علت تهدید به فاش کردن اسرار کمیته مجازات، به‌دست رشیدالسلطان به قتل رسید.
میرزا محمد حسین خان تبعید شد. |
به خراسان تبعید شد، با دختر صاحب‌منصبی ازدواج کرد و خوشنویس شد. در حوادث پس از شهریور ۱۳۲۰ به دستور خان مظفر کشته شد. |
| خان مظفر | عزت‌الله انتظامی | به گفتهٔ حاتمی، چکیدهٔ همهٔ خاندان‌های حکومت‌گر در ایران است نه فرمانفرما، نه مخبرالسلطنه و نه امیر شوکت‌الملک | فرمانفرما: افسردگی پس از کشته شدن پسرش فیروز فیروز به دست رضاشاه، مرگ در ۸۲ سالگی به علت سکته مغزی | به دست سیدمرتضی کشته شد. |
| مفتش شش‌انگشتی | داوود رشیدی | به گفتهٔ حاتمی، شخصیت مفتش، ملغمه‌ای از افرادی نظیر سرلشکر آیرم، سرپاس مختاری، سرهنگ درگاهی، پاسبان عباس بختیاری (معروف به شش انگشتی) و پاسیار یحیی رادسر (ادیب‌السلطنه) است. | مفتش خود نیز به دست هزاردستان بازی داده می‌شود و در روز عروسی به دست غلام‌عمه به خونخواهی شعبان استخوانی کشته شد. | |
| ابوالفتح | علی نصیریان | اسدالله‌خان ابوالفتح‌زاده، میرزا ابراهیم خان منشی‌زاده، محمد نظرخان مشکوة الممالک (هر سه از اعضای اولیه کمیته مجازات) | در سال ۱۳۳۶ اعدام شد. | در زندان به دست شعبان استخوانی کشته شد. |
| شعبان استخوانی | محمدعلی کشاورز | شعبان جعفری | در سن ۸۵ سالگی در لس‌آنجلس درگذشت. | به دست مفتش شش‌انگشتی کشته شد. |
| میرزا باقر | جهانگیر فروهر | - | - | به دست شعبان استخوانی کشته شد. |
| سید مرتضی | حسین گیل | - | - | خان مظفر را به قتل رساند. |
| امینه اقدس | زری خوشکام | - | - | - |
| قمربانو | شهلا میربختیار | - | - | - |
| رئیس نظمیه | جعفر والی | رکن‌الدین مختاری | - | |
| اسماعیل خان رئیس انبار غله | اسماعیل ارحام صدر | میرزا اسماعیل خان | هنگام بازگشت از انبار در درشکهٔ خود ترور شد | توسط انجمن مجازات ترور شد. |
| متین السلطنه | پرویز پورحسینی | متین السلطنه | در دفتر کار خود در روزنامه عصر جدید به دست کمیته مجازات ترور شد. | توسط انجمن مجازات ترور شد. |
| غلام‌عمه | محمد مطیع | - | - | به جرم قتل مفتش شش‌انگشتی به دار آویخته شد. |
| نشاط | جمشید لایق | - | - | - |
| نصرالله | اسماعیل محرابی | - | - | - |
| مستخدمه | رقیه چهره‌آزاد | - | - | - |
| جیران | مینو ابریشمی | - | - | به درخواست همسرش (ابوالفتح) و به همراه فرزندش به تبریز رفت. |
| آقا سید ابراهیم | عطاالله زاهد | - | - | - |
| استاد موسیقی | اسماعیل محمدی | - | - | - |
| سرگارسون | جهانگیر فروهر | - | - | با خوابیدن در جای خان مظفر جان او را نجات داد و رضا خوشنویس را به قتل رساند. |
| پاسبان ۱ | نعمت گرجی | - | - | - |
| پاسبان ۲ | محمد ورشوچی | - | - | - |
| بارون قازاریان (جواهر فروش) | سروش خلیلی | - | - | در روز سرشماری جواهر فروشیش توسط مفتش شش انگشتی مورد سرقت قرار گرفت و حالت جنون پیدا کرد. |
| اصغر مدیری (مدیر گراند هتل) | منصور والامقام | - | - | - |
سانسور سریال هزاردستان
علی حاتمی در نگارش فیلمنامهٔ هزاردستان بیش از ۵۰ شخصیت فرعی و اصلی را در این داستان پیچیده و چندلایه روایت می‌کند. فیلمنامهٔ اولیه که با نام جاده ابریشم در سال ۱۳۵۴ نوشته شد، در نهایت در سال ۱۳۵۷ و با تغییر نام به هزاردستان به پایان رسید. با این حال، پس از انقلاب ۱۳۵۷، حاتمی مجبور شد فیلمنامه را برای تصویب و دریافت مجوز، تقریباً ده بار بازنویسی کند تا توانست اجازه ساخت آن را از مقامات دریافت کند.
با وجود زحمات فراوان، نسخه‌ای که در نهایت از صدا و سیمای ایران پخش شد، تنها شامل ۱۵ قسمت از مجموع ۲۶ قسمت ساخته‌شده توسط حاتمی بود. برخی از سانسورهای اعمال‌شده بر سریال به دلیل مواردی نظیر حجاب بازیگران زن اعلام شد، که باعث حذف بخش‌هایی از سریال و تعدیل محتواهای تصویری گردید.
همچنین سکانس پایانی این سریال نیز به دلیل عدم تأمین بودجه فیلمبردای نشد. احمد بخشی دستیار علی حاتمی در این مورد چنین می‌گوید:
«فینالی که علی برای «هزار دستان» در نظر گرفته بود به این شکل بود که روز عاشورا سران کشور - از جمله خان مظفر - در میدان توپخانه و ایوان شهرداری حضور دارند و کارناوال عزاداران که صحنه‌های روز عاشورا را به شکل تعزیه بازسازی کرده‌اند از مقابل این‌ها می‌گذرند. در این صحنه حسین گیل که نقش حرّ را در تعزیه بازی می‌کند، با اسب به خان مظفر نزدیک شده و با شمشیر سر او را قطع می‌کند. این صحنه به خاطر نبود بودجه کافی گرفته نشد.» او گفت: «برآورد ما حدود سه و نیم میلیون تومان بود اما تلویزیون این پول را به ما نداد. هزار دستان به طریقه ۳۵ میلی‌متری فیلمبرداری شد. ما در حدود ۲۸ قسمت فیلمبرداری کرده و تحویل تلویزیون دادیم اما فقط ۱۵ قسمت آن به روی آنتن رفت. دلیل اصلی این حذف‌ها حجاب بازیگران زن بود. کل مخارج مجموعه با توجه به ۱۳ قسمتی که هرگز از تلویزیون پخش نشد چیزی در حدود ۹۰ میلیون تومان شد.»
گویندگان سریال
گفتگوهای این سریال مانند دیگر آثار حاتمی در استودیوی دوبلاژ پالوده و شنیدنی شد. حاتمی کار را به استاد علی کسمایی داد که متخصص فیلمهای پرشخصیت و همچنین دارای نثر فاخر بود. گویندگان سریال هم جملگی از بهترین گویندگان تاریخ دوبله بودند. چه آنهایی که نقشهای اول را گفتند و چه مکمل گوها و…
- منوچهر اسماعیلی (بجای جمشید مشایخی، عزت‌الله انتظامی، محمدعلی کشاورز و جمشید لایق)
- ناصر طهماسب (به‌جای علی نصیریان، اسماعیل محرابی، اسماعیل محمدی، جهانگیر فروهر و نعمت‌الله گرجی)
- ایرج ناظریان (به‌جای داوود رشیدی)
- عزت‌الله مقبلی (به‌جای جعفر والی و جهانگیر فروهر در نقش میرزاباقر سرمفتش)
- به‌همراه بهرام زند، مهین کسمایی، زهره شکوفنده، خسرو خسروشاهی، حسین عرفانی، بدری نوراللهی، شمسی فضل‌اللهی، احمد رسول‌زاده، اصغر افضلی، ژرژ پطرسی، عطاءالله کاملی، پرویز بهرام، جلال مقامی، منوچهر نوذری، حسین حاتمی، آذر دانشی، حسین معمارزاده، داوود باقری، تورج نصر، کنعان کیانی، مانی (محمد خواجوی‌ها)، مهدی آژیر، پرویز ربیعی، مهدی آرین‌نژاد، منوچهر والی‌زاده، امیرهوشنگ زند، زهرا آقارضا، خسرو شایگان، پرویز نارنجی‌ها، مهین برزویی و غیره.
موسیقی سریال هزاردستان
موسیقی عنوان‌بندی این سریال، بازتنظیمی از تصنیف شاه من ماه من از ساخته‌های مرتضی نی‌داود است. بازتنظیم و اجرای این موسیقی را مرتضی حنانه انجام داد.
عوامل مجموعه هزاردستان
- گروه فیلمبرداری: مهرداد فخیمی و مازیار پرتو
- گروه تدوین: عباس گنجوی، علی حاتمی و حسن حسن‌دوست (تدوین نسخه‌های سینمایی: واروژ کریم‌مسیحی)
- موسیقی متن: مرتضی حنانه
- خطاط: صمد رستمخانی
- گروه چهره‌پردازی:
- جلال الدین معیریان (طراح گریم)
- عبدالله اسکندری
- طراح لباس: علی حاتمی
- طراح صحنه (دکوراتور): ولی‌الله خاکدان
- سرپرست گویندگان: علی کسمایی
- صداگذاری: روبیک منصوری
- تهیه‌کننده و مدیر تولید: محمدمهدی دادگو