فقر
فقر یا تهیدستی یا تنگدستی به عنوان یکی از معضلات اصلی جامعه، به حالتی گفته می‌شود که در آن فرد یا گروهی از افراد، درآمد یا دارایی کافی برای تأمین نیازهای اساسی خود ندارند. این حالت، تأثیرات گوناگونی بر فرد و جامعه دارد و می‌تواند منجر به بروز مشکلات اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی شود. در کنار این مفهوم، خط فقر به عنوان حداقل سطح درآمدی که در یک جامعه، برای تأمین نیازهای ضروری و حفظ کیفیت زندگی لازم است، تعریف می‌شود. خط فقر معیاری است که به کمک آن می‌توان وضعیت فقر را در جامعه سنجید و میزان رفاه و توسعه‌یافتگی را ارزیابی کرد.
انواع فقر
فقر مطلق
فقر مطلق به وضعیتی اطلاق می‌شود که در آن فرد یا خانواده به طور کامل از دسترسی به نیازهای اولیه زندگی محروم است. این نیازها شامل آب سالم، غذا، بهداشت، آموزش و مسکن مناسب می‌شوند. برآوردهای جهانی نشان می‌دهد که بیش از ۹۰۰ میلیون نفر از جمعیت جهان دچار فقر مطلق هستند. فقر مطلق بیشتر در کشورهای توسعه‌نیافته و یا در مناطق کمتر توسعه‌یافته جهان مشاهده می‌شود که معمولاً دسترسی به منابع طبیعی و زیرساخت‌های اساسی ندارند. این نوع فقر به طور مستقیم سلامت و بقای افراد را تحت تأثیر قرار می‌دهد و منجر به کاهش کیفیت زندگی، افزایش بیماری‌ها و کاهش امید به زندگی می‌شود.
فقر نسبی
فقر نسبی به حالتی گفته می‌شود که در آن درآمد فرد یا خانواده، به نسبت استانداردهای زندگی جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کند، پایین‌تر است. به عبارت دیگر، فرد در مقایسه با دیگران در جامعه خود از سطح زندگی کمتری برخوردار است. این نوع فقر، به ویژه در جوامع توسعه‌یافته یا در حال توسعه که سطح رفاه عمومی بالاست، بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد. فقر نسبی به توزیع ناعادلانه منابع و درآمدها در جامعه اشاره دارد و می‌تواند منجر به نارضایتی‌های اجتماعی، افزایش نابرابری و حتی بحران‌های اجتماعی شود.
خط فقر
خط فقر، معیاری است که برای سنجش حداقل درآمد لازم برای تامین نیازهای اساسی در یک جامعه به کار می‌رود. این میزان درآمد، به گونه‌ای محاسبه می‌شود که افراد بتوانند با آن نیازهای ابتدایی خود مانند غذا، پوشاک و مسکن را تأمین کنند. این خط، بر اساس عوامل اقتصادی و شرایط اجتماعی در هر کشور تعیین می‌شود و ممکن است به طور سالانه تنظیم گردد. بانک جهانی در سال ۲۰۱۵ میلادی، خط فقر مطلق را معادل ۲٫۱۵ دلار در روز تعیین کرد و از آن به عنوان معیاری برای سنجش فقر در سراسر جهان استفاده می‌شود.
خط فقر در کشورهای مختلف
در کشورهای مختلف، خط فقر بسته به شرایط اقتصادی و سطح قیمت‌ها متفاوت است. برای مثال، خط فقر در کشورهای توسعه‌یافته به دلیل هزینه‌های بالاتر زندگی، به مراتب بیشتر از کشورهای در حال توسعه است. به همین دلیل، تعیین خط فقر باید بر اساس قدرت خرید هر کشور انجام شود تا بتوان به طور دقیق‌تر وضعیت فقر را سنجید.
شاخص‌های فقر
برای بررسی و اندازه‌گیری فقر، شاخص‌های متعددی تعریف شده است که از جمله آنها می‌توان به سبد کالای اساسی، هزینه کل زندگی و درآمد کل اشاره کرد. این شاخص‌ها به ارزیابی وضعیت فقر در جامعه کمک می‌کنند و اطلاعاتی را درباره سطح زندگی و میزان رفاه ارائه می‌دهند.
شاخص مصرف سبد کالا
این شاخص بر اساس هزینه مصرف یک سبد کالای خاص از نیازهای اساسی محاسبه می‌شود که شامل خوراک، پوشاک، بهداشت و آموزش است.
شاخص هزینه کل زندگی
شاخص هزینه کل زندگی نشان‌دهنده میزان هزینه‌ای است که یک فرد یا خانواده باید برای تأمین تمام نیازهای زندگی پرداخت کند.
شاخص درآمد کل
این شاخص بر اساس میزان کل درآمد افراد و خانواده‌ها در جامعه محاسبه می‌شود و به عنوان یکی از معیارهای اصلی برای تعیین وضعیت فقر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
فقر مطلق و فقر نسبی
فقر مطلق
فقر مطلق به معنای عدم دسترسی به نیازهای اولیه و اساسی زندگی است که به بقای افراد آسیب می‌رساند. افرادی که در فقر مطلق قرار دارند، قادر به تأمین حتی حداقل نیازهای خوراکی، پوشاک و مسکن خود نیستند و در وضعیت بحرانی زندگی می‌کنند.
فقر نسبی
فقر نسبی حالتی است که در آن فرد یا خانواده، در مقایسه با سطح استانداردهای زندگی عمومی جامعه، درآمدی کمتر دارند. به عبارت دیگر، این افراد به نسبت دیگر اعضای جامعه از امکانات کمتری برخوردارند و در نتیجه در مقایسه با دیگران، فقیر محسوب می‌شوند.
خط فقر خشن و شدید
خط فقر خشن
خط فقر خشن پایین‌ترین سطح درآمدی را شامل می‌شود و برای افرادی به کار می‌رود که حتی نمی‌توانند نیازهای اولیه زندگی خود مانند غذا را تامین کنند. این افراد در بحرانی‌ترین وضعیت فقر قرار دارند و معمولاً از نظر بهداشتی و تغذیه‌ای در معرض خطرات جدی هستند.
خط فقر مطلق و شدید
خط فقر مطلق و شدید به میزانی از درآمد اشاره دارد که برای تأمین نیازهای حداقلی زندگی ضروری است. عدم دسترسی به این سطح از درآمد باعث می‌شود فرد یا خانواده‌ای به عنوان فقیر مطلق شناخته شوند.
عوامل موثر در فقر
- تغییرات اقتصادی و رشد جمعیت عوامل متعددی در رشد فقر نقش دارند، از جمله وضعیت اقتصادی کشور، نرخ تورم، میزان اشتغال و افزایش هزینه‌های زندگی. همچنین رشد جمعیت بدون مدیریت مناسب می‌تواند فشارهای زیادی بر منابع کشور وارد کرده و باعث افزایش فقر شود.
- کاهش منابع طبیعی و آسیب‌های زیست‌محیطی از بین رفتن منابع طبیعی، کاهش زمین‌های قابل کشاورزی و بحران‌های زیست‌محیطی نیز از دیگر عواملی هستند که فقر را تشدید می‌کنند.
- کمبود دسترسی به خدمات بهداشتی و آموزشی کمبود خدمات بهداشتی و آموزشی به ویژه در مناطق کمتر توسعه‌یافته می‌تواند یکی از عوامل مهم در افزایش فقر باشد. افراد بدون دسترسی به آموزش و بهداشت مناسب، نمی‌توانند مهارت‌ها و توانمندی‌های خود را توسعه دهند و در نتیجه از درآمدهای بالاتر محروم می‌مانند.
وضعیت فقر در کشورهای مختلف
فقر در ایران
علی‌رغم منابع طبیعی و موقعیت استراتژیک، فقر در ایران به ویژه در دهه‌های اخیر به شدت افزایش یافته است. گزارش‌های رسمی نشان می‌دهد که درصد قابل توجهی از جمعیت کشور زیر خط فقر قرار دارند و این وضعیت به دلیل عواملی مانند تحریم‌ها، تورم و کاهش درآمدهای ملی بدتر شده است.
فقر در هند
هند نیز با وجود رشد اقتصادی سریع، همچنان با مشکلات فقر دست به گریبان است. تعداد زیادی از مردم این کشور زیر خط فقر زندگی می‌کنند و این مسئله به دلیل جمعیت بالا و نابرابری در توزیع منابع بیشتر نمایان است.
خط فقر در جهان
سطح فقر و خط فقر در سراسر جهان متفاوت است و برای درک بهتر وضعیت فقر، معمولاً قدرت خرید و تفاوت‌های هزینه‌ای بین کشورها در نظر گرفته می‌شود. خط فقر جهانی تعیین‌شده توسط بانک جهانی برای مقایسه سطح فقر در کشورها با درآمدهای مختلف استفاده می‌شود.
فقر و نابرابری اجتماعی
فقر نه تنها اثرات اقتصادی بر افراد دارد، بلکه به عنوان یکی از عوامل مهم نابرابری اجتماعی نیز شناخته می‌شود. فقر، نابرابری‌هایی را در دسترسی به فرصت‌های اقتصادی، بهداشتی و آموزشی ایجاد می‌کند که این نابرابری‌ها به خصوص بر زنان، کودکان و اقلیت‌های قومی اثرگذار است. این گروه‌ها در برابر تغییرات اقتصادی و زیست‌محیطی آسیب‌پذیری بیشتری دارند.
پیامدهای زیست‌محیطی فقر و توسعه پایدار
فقر علاوه بر اثرات اجتماعی و اقتصادی، می‌تواند عواقب زیست‌محیطی نیز به همراه داشته باشد. جوامع فقیرتر معمولاً به دلیل کمبود منابع مالی و دسترسی محدود به فناوری‌های پایدار، به استفاده ناپایدار از منابع طبیعی مانند جنگل‌زدایی و آبیاری‌های غیرپایدار متوسل می‌شوند. این مسائل در بلندمدت باعث تخریب محیط زیست و کاهش منابع قابل استفاده می‌شود. اهداف توسعه پایدار سازمان ملل متحد، از جمله کاهش فقر و ارتقای رفاه عمومی، بر همبستگی بین کاهش فقر و حفاظت از محیط زیست تأکید دارد.