مشاوره
مشاوره یکی از شاخه‌های تخصصی روان‌شناسی است که به ارزیابی و مداخله در سطوح فردی، گروهی و سازمانی می‌پردازد. مشاوره، در واقع مشورت و دریافت کمک اطلاعاتی دربارهٔ یک موضوع است که میان مراجع (کمک‌گیرنده) و متخصص (مشاور) انجام می‌شود. این حوزه شامل موضوعات و زمینه‌های مختلف علمی است و اهداف متنوعی را دنبال می‌کند. در میان عموم مردم، مشاوره بیشتر به جنبه‌های روان‌شناختی آن شناخته شده است که هدف آن بهبود وضعیت روحی-روانی و ارتقاء کیفیت زندگی مراجع از جنبه‌های روانی است. مشاور، علاوه بر مشاوره‌های خانواده، شغلی، تحصیلی و توان‌بخشی، از مهارت‌های روان‌شناختی خود استفاده می‌کند. مشاوره‌های اطلاعاتی و ژنتیک نیز از انواع مشاوره‌ها هستند که ارتباط مستقیم و مشخصی با روان‌شناسی ندارند.
در بسیاری از کشورها، از جمله ایران، افراد برای ارائه مشاوره باید دارای دو مدرک آکادمیک پیوسته و مرتبط با این رشته باشند. این مدارک باید توسط سازمان نظام روان‌شناسی و مشاوره ایران تأیید شوند تا مجوز لازم برای این حرفه صادر گردد.
واژه‌شناسی
مشاوره، یک کلمه عربی و یک مصدر است. معنای واژگانی آن، مشورت کردن و تشکیل شورا و مشورت با دیگران است. معادل انگلیسی آن، Consultation است و به فردی که مشاوره می‌دهد، یعنی مشاور، Consultant گفته می‌شود. رایج‌ترین کاربرد واژه مشاوره، به‌ویژه در میان مردم عادی، به معنی مشاوره روان‌شناختی و روان‌درمانی است. در این کاربرد، مشاوره به عنوان یک اقدام حمایت‌گرانه بر پایه علوم روان‌شناسی تعریف می‌شود و مشاوری که این اقدام حمایت‌گرانه را انجام می‌دهد، روان‌شناس نامیده می‌شود. مشاوره به معنای ارائه و دریافت مشورت و اطلاعات برای انجام بهتر یک کار، حل یک مشکل یا رسیدن به هدفی خاص است.
مشاوره روان‌شناختی
مشاوره، اقدامی حمایتی بر پایه علوم روان‌شناسی در حمایت از فردی است که آسیب دیده یا در معرض آسیب قرار دارد. این نوع مشاوره شامل کمک مشورتی، فکری و اطلاعاتی است که با آزادی در انتخاب راه‌حل و احترام به فرد، با استفاده از دانش روان‌شناسی به فردی که در شرایط انتخاب راه‌حل و تصمیم‌گیری قرار دارد، ارائه می‌شود. مشاوران با بهره‌گیری از مهارت‌های گوناگون روان‌شناختی، مانند روانکاوی، به مراجعان کمک می‌کنند تا از طریق تخلیه هیجانی، غلبه بر هیجانات منفی، سازگاری و گزینش راهکارهای مناسب، مشکلات خود را حل کنند.
مشاوره دارای ابعاد و انواع بسیاری است که به‌طور کلی از زیرمجموعه‌های روان‌شناسی تخصصی محسوب می‌شود. برخی از انواع مشاوره روان‌شناختی عبارتند از: مشاوره تحصیلی، خانواده، شغلی، توان‌بخشی، ژنتیک، ازدواج و غیره. مشاوره ژنتیک از زیرمجموعه‌های روان‌شناسی محسوب نمی‌شود.
تفاوت اصلی بین مشاور و روان‌شناس این است که روان‌شناس در حوزه درمان اختلالات و بیماری‌های روانی فعالیت می‌کند، در حالی که مشاور به مشکلات ارتباطی و رفتاری می‌پردازد. به بیان دیگر، روان‌شناس با بیماران روانی سروکار دارد و مشاور با افرادی که به کمک نیاز دارند.
تعاریف و نظریه‌های مختلف مشاوره روان‌شناختی
پاترسون (۱۹۷۳)، مشاوره را جریان یاری دهنده‌ای می‌داند که نیازمند ارتباط خاصی بین دو نفر است. یکی از این دو نفر، یعنی مراجع، معمولاً با مشکلات روانی و عاطفی مواجه است و دیگری، یعنی مشاور، در حل این مشکلات مهارت دارد. برقراری رابطه حسنه بین مراجع و مشاور، اثر روان‌درمانی مهمی در روند مشاوره دارد.
آریاکل (۱۹۶۱ و ۱۹۷۷)، مشاوره را جریانی اختصاصی بین دو نفر می‌داند که در آن، مراجع با کمک مشاور به بررسی و تجزیه و تحلیل مشکلات خود می‌پردازد. دینک مایر (۱۹۶۸ و ۱۹۷۲)، مشاوره را ایجاد رابطه حسنه بین مشاور و مراجع تلقی می‌کند که از طریق آن، مشاور به مراجع کمک می‌کند تا نحوه ارتباط با دیگران را فراگیرد، نیازهایش را به‌طور معقول برآورده سازد، احساساتش را بشناسد و با تعیین اهداف آینده، شیوه‌های رسیدن به آن‌ها را بیاموزد.
پپینسکی (۱۹۵۴)، مشاوره را بررسی و درمان مشکلات روانی سطحی می‌داند که علل جسمانی ندارند و صرفاً بر اثر عوامل محیطی به وجود آمده‌اند. رابینسون (۱۹۵۰)، مشاوره را کمک به افراد عادی برای کسب سازگاری بهتر با خود و دیگران، افزایش بلوغ عاطفی، استقلال و قبول مسئولیت می‌داند.
به‌طور کلی، مشاوره تعاملی بین مشاور و مراجع است که به وسیله آن، مراجع به شناخت بهتر خود می‌رسد و تصمیمات معقول‌تری می‌گیرد. مشاوره، جریان بررسی مشکلات و مسائلی است که مراجع با آن‌ها مواجه است و نیازمند طرح آن‌ها می‌باشد.
مشاوره تحصیلی
این نوع از مشاوره برای کمک و راهنمایی دانش‌آموزان و دانشجویان در زمینه انتخاب رشته تحصیلی، اطلاع از مقررات و شرایط مدرسه یا دانشگاه و مسائل مرتبط با محیط تحصیل است. مشاوران تحصیلی به دانش‌آموزان در افزایش تمرکز، بهبود یادگیری و روش‌های مطالعه کمک می‌کنند.
تاریخچه مشاوره تحصیلی در ایران
مشاوره تحصیلی در ایران از سال‌های ۱۳۳۷ تا ۱۳۵۰ آغاز شد. در این سال‌ها، با برگزاری سمینارها و تربیت نیروی مشاوره در دانشگاه‌ها، برنامه مشاوره و راهنمایی در آموزش و پرورش مطرح شد. پس از انقلاب اسلامی، برنامه راهنمایی با توجه به اهداف جدید بازبینی و به سیستم معلم-مشاور تغییر یافت. در حال حاضر، برنامه‌های مشاوره‌ای در مدارس به سمت تخصصی شدن سوق داده شده‌اند.
مشاوره تحصیلی در زمینه انتخاب رشته و راهنمایی شغلی
مشاور به دانش‌آموز کمک می‌کند تا با توجه به ویژگی‌ها و شرایط خود، رشته تحصیلی مناسبی را انتخاب کند. مشاور تلاش می‌کند علاوه بر شناسایی جنبه‌های مختلف هوشی، استعداد و علایق دانش‌آموز، اطلاعات کاملی از رشته‌های تحصیلی و شرایط جامعه به او ارائه دهد.
مشاوره تحصیلی در زمینه بررسی افت تحصیلی
مشاوران تحصیلی به بررسی عوامل مختلف افت تحصیلی می‌پردازند و با کمک دانش‌آموز، خانواده و مسئولین مدرسه به رفع این عوامل اقدام می‌کنند. راهنمایی‌هایی مانند شیوه‌های صحیح مطالعه و افزایش انگیزش از جمله اقدامات مشاوران است.
مشاوره تحصیلی در زمینه مطالعه و حافظه
مشاوران تحصیلی با آموزش شیوه‌های صحیح مطالعه و روش‌های بهسازی حافظه به دانش‌آموزان کمک می‌کنند تا بهره‌وری خود را افزایش دهند و نتیجه بهتری کسب کنند.
مشاوره تحصیلی در زمینه کاهش اضطراب امتحان
مشاوران تحصیلی با آموزش شیوه‌های صحیح مطالعه و افزایش اعتماد به نفس، تلاش می‌کنند تا اضطراب امتحان را در دانش‌آموزان کاهش دهند.
ویژگی‌های مشاور تحصیلی
یک مشاور تحصیلی مناسب باید نیاز دانش‌آموز را به خوبی بشناسد و بتواند او را به خوبی راهنمایی کند. او باید دوره‌های علمی و تخصصی مشاوره و هدایت تحصیلی را گذرانده باشد و در زمینه تحصیل و کنکور موفق عمل کرده باشد. این ویژگی‌ها به این شرح هستند:
- به خوبی نیازهای دانش‌آموز را شناسایی کرده و با استفاده از تجربه خود او را راهنمایی کند.
- دوره‌های علمی و تخصصی مشاوره و هدایت تحصیلی را گذرانده باشد.
- در زمینه تحصیل و کنکور موفق بوده و از رتبه‌های برتر کنکور باشد.
- توانسته باشد در سال‌های گذشته با هدایت تحصیلی دانش‌آموزان در مدرسه و کنکور، آن‌ها را به رتبه‌های برتر برساند.
- همراه و پشتیبان دانش‌آموز باشد و در مسیر تحصیلی مشکلات او را حل کند.
- بتواند از نظر روانی و روحی دانش‌آموز را به طور کامل حمایت کند.
- با ارائه برنامه‌ریزی دقیق و هدفمند، مسیر درست تحصیل را به دانش‌آموز نشان دهد.
- منابع مورد نیاز هر دانش‌آموز را به خوبی بشناسد و با اشراف کامل به منابع کنکور و کمک‌درسی موجود در بازار، آن‌ها را معرفی کند.
- روزانه گزارش کار مطالعه دانش‌آموز را دریافت کند، نقاط ضعف او را پوشش دهد و نقاط قوت وی را تقویت کند.
امروزه در مدارس راهنمایی و متوسطه ایران، مشاورانی با حضور دائمی یا پاره‌وقت مشغول به کار هستند. این مشاوران اغلب به هدایت تحصیلی و برنامه‌ریزی تحصیلی می‌پردازند و در زمینه مسائل ارتباطی و اجتماعی نیز به دانش‌آموزان کمک می‌کنند. مشاوران با تشخیص مشکلات دانش‌آموزان به آن‌ها در فرایند تحصیل کمک می‌کنند و از آسیب‌های اجتماعی آینده مانند بیکاری، فقر و خشونت جلوگیری می‌نمایند.
در کتاب برنامه‌ریزی تحصیلی و شغلی، آمده است که مشاوران می‌کوشند تا با ایجاد رابطه‌ای صمیمانه و دو جانبه به دانش‌آموزان در بررسی مشکلاتشان کمک کنند. تصمیم‌گیری مسئولیت فردی دانش‌آموز است و مشاور تنها به او در این فرایند کمک می‌کند.
مشاوره کنکور
رقابت جدی در کنکور سراسری نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و علمی است. مشاوران کنکور با توجه به شرایط خاص هر داوطلب، او را در مسیر موفقیت در کنکور یاری می‌دهند. ویژگی‌های مهم یک مشاور کنکور موفق شامل موارد زیر است:
- تجربه موفقیت در کنکور
- اطلاعات به‌روز و کامل از کنکور
- توانایی شناسایی ویژگی‌های فردی و تعیین اهداف واقعی برای دانش‌آموز
- همراهی دانش‌آموز در تمام مراحل تحصیل و کنکور
مهارت‌های مشاور تحصیلی
مشاور تحصیلی باید دارای مهارت‌های ارتباطی قوی، شناخت کافی از دانش‌آموزان و خانواده‌های آن‌ها، دانش روان‌شناسی، شناخت کافی از سیستم‌های آموزشی و توانایی درک مسائل و مشکلات دانش‌آموزان باشد.
منابع علمی
منابع علمی مربوط به مشاوره تحصیلی شامل مقالات علمی، کتاب‌ها و تحقیقات پژوهشی در زمینه مشاوره و هدایت تحصیلی می‌باشد. این منابع به مشاوران تحصیلی کمک می‌کنند تا از اطلاعات به‌روز و تجربیات دیگران بهره‌مند شوند و بتوانند خدمات بهتری به دانش‌آموزان ارائه دهند.
مشاوره تحصیلی در ایران و دیگر کشورها به یکی از مهم‌ترین حوزه‌های آموزش و پرورش تبدیل شده است. این مشاوران با توجه به شرایط خاص هر دانش‌آموز، او را در مسیر تحصیلی و حرفه‌ای هدایت می‌کنند و از افت تحصیلی و مشکلات روانی جلوگیری می‌نمایند.