معاویه
معاویه یا معاویه بن ابی سفیان (معاویه یکم) (متولد حدود 5 سال پیش از بعثت، مکه، حجاز- 15 رجب 60 ه.ق- دمشق) خلیفه اول در سلسله امویان و بنیانگذار نظام سلطنت موروثی در تاریخ اسلام بود. معاویه در ربیعالاول ۴۱ ه.ق/ ۶۶۱م بعد از امام حسن (ع) به خلافت رسید و تا تاریخ ۱۵ رجب ۶۰ ه.ق/ ۶۸۰م حکومت کرد. در این مدت مرکز حکومت او دمشق بود. پس از معاویه، یزید بن معاویه به خلافت رسید.
| معاویه | |
|---|---|
| نام کامل: | معاویه بن ابی سفیان (معاویه یکم) |
| لقب(ها): | ابوعبدالله، امیرالمؤمنین |
| تاریخ تولد: | حدود 5 سال پیش از بعثت |
| محل تولد: | مکه، حجاز |
| تاریخ فوت: | ۱۵رجب۶۰ق |
| محل فوت: | دمشق، سوریه |
| علت مرگ: | بیماری |
| محل دفن: | دمشق |
| سلسله: | امویان |
| قلمرو: | خاورمیانه |
| مرکز حکومت: | دمشق |
| شاه قبلی: | امام حسن (ع) |
| شاه بعدی: | یزید بن معاویه |
| آغاز سلطنت: | ربیعالاول۴۱ق/۶۶۱م |
| پایان سلطنت: | ۱۵رجب۶۰ق/۶۸۰م |
| نام پدر: | ابوسفیان |
| نام مادر: | هند بنت عتبه (هند جگرخوار) |
| همسر(ها): | فاخته بنت قرظه، کنود بنت قرظه، میسون بنت بجدل، اُمّوَلَد (کنیز صاحب فرزند) |
| فرزند(ان): | یزید بن معاویه، عبدالرحمن بن معاویه، عبدالله (أبویقظان) بن معاویه، هِند بنت معاویه، رَمَله بنت معاویه، صَفیّه بنت معاویه، اُمّشارق بنت معاویه (در خردسالی مرد) |
| خویشاوندی: | خواهرش ام حبیبه رمله همسر پیامبر بود. |
ولادت و نسب
معاویه فرزند ابوسفیان بن حرب و هند بنت عتبه، مشهور به هند جگرخوار، بود. درباره تاریخ تولد او اختلاف وجود دارد، اما مشهور آن است که پنج سال پیش از بعثت پیامبر اکرم (ص) در مکه متولد شد. خانواده او از سرسختترین دشمنان پیامبر اسلام (ص) و از رهبران قریش در نبردهای بدر، احد و احزاب بودند. مادرش هند بهدلیل مثله کردن پیکر حمزه بن عبدالمطلب و خوردن جگر او در جنگ احد، به «آکلهالأکباد» (جگرخوار) شهرت یافت.
برخی منابع اهل سنت او را «خال المؤمنین» (دایی مؤمنان) و «کاتب وحی» دانستهاند، زیرا خواهرش ام حبیبه از همسران پیامبر اسلام بود. با این حال، در منابع شیعه و بخشی از تاریخنگاری اسلامی، اقدامات سیاسی، ظلمها، دروغسازیها و تحریف سنت نبوی او، مورد نکوهش شدید قرار گرفته است.
پذیرش اسلام
معاویه مانند دیگر اعضای خاندانش، پس از فتح مکه در سال ۸ هجری قمری اسلام آورد. او از جمله «طُلَقاء» (آزادشدگان پیامبر) محسوب میشد؛ یعنی کسانی که پس از شکست و در شرایط ضعف، بهظاهر مسلمان شدند. برخی منابع ادعا کردهاند که او پیش از فتح مکه اسلام آورده اما آن را از خانوادهاش پنهان کرده بود. با این حال، بسیاری از مورخان در صداقت ایمان او تردید کردهاند.
در عهد خلفای سهگانه
معاویه پس از پذیرش اسلام، در زمان خلافت ابوبکر و عمر بن خطاب، در فتوحات شام و مناطق ساحلی مانند صیدا، بیروت و صور شرکت کرد. عمر پس از مرگ برادرش یزید بن ابیسفیان در طاعون عمواس، او را به ولایت شام منصوب کرد و تمام سرزمین شام را به او واگذار نمود. عثمان نیز در ادامه، معاویه را در این مقام ابقا کرد. برخی از معاصران، از جمله حسن بصری، معتقد بودند معاویه از همان زمان در اندیشه خلافت و سلطنت بوده است.
برخورد با شورش علیه عثمان
در جریان شورش علیه عثمان، معاویه با وجود قدرت نظامی در شام، اقدامی مؤثر برای نجات خلیفه سوم انجام نداد. او در برههای حتی عثمان را دعوت کرد تا به شام بیاید، اما پس از شدت گرفتن شورش، تلاشی برای اعزام نیرو به مدینه نکرد و به گفته برخی مورخان، مرگ عثمان را برای اهداف سیاسی خود مفید میدانست. پس از قتل عثمان، با ادعای خونخواهی، خود را وارث وی معرفی کرد و از این ادعا علیه خلافت امام علی (ع) بهره برد.
تقابل با امام علی
با به خلافت رسیدن امام علی (ع)، معاویه از بیعت با او سرباز زد. امام علی (ع) برای نظمبخشی به امارت شام، تصمیم به انتصاب عبدالله بن عباس گرفت و به معاویه نامه نوشت؛ اما او نه تنها پاسخ نداد، بلکه بیاحترامی کرد و با فرستادن نامهای توهینآمیز اعلام کرد که سپاه شام، علی (ع) را قاتل عثمان میدانند و این مقدمهای برای جنگ صفین شد.
جنگ صفین و حکمیت
در سال ۳۷ هجری، نبرد صفین میان سپاه امام علی (ع) و سپاه شام به رهبری معاویه در گرفت. با نزدیک شدن شکست سپاه شام، به مشورت عمرو بن عاص، قرآنها بر نیزه کردند تا مردم عراق را به صلح و داوری بخوانند. برخی یاران سادهدل امام، فریب این ترفند را خوردند و امام را وادار به پذیرش حکمیت کردند. عمرو بن عاص به نمایندگی از معاویه، و ابوموسی اشعری از سوی کوفیان تعیین شدند. نتیجه این حکمیت به نفع معاویه و به زیان امام علی (ع) تمام شد.
تقابل با امام حسن
پس از شهادت امام علی (ع)، معاویه در شام خود را خلیفه معرفی کرد. امام حسن (ع) برای مقابله با او سپاهی فراهم کرد، اما به دلیل خیانتها و نفاق گسترده در سپاه خود، نهایتاً با معاویه صلح نمود. طبق این صلحنامه، معاویه موظف شد پس از خود خلافت را به امام حسن (ع) و امام حسین (ع) واگذار کند، از توهین به علی (ع) بر منابر خودداری کند، و خون مسلمانان را حفظ نماید. اما هیچیک از این مفاد را رعایت نکرد.
حکومت معاویه
معاویه در طول خلافت خود از سال ۴۱ تا ۶۰ هجری قمری، با استفاده از تزویر، تبلیغات گسترده، سرکوب مخالفان، و تحکیم قدرت نظامی، یک حکومت متمرکز و دیکتاتورانه تشکیل داد. او مردم را به اجبار به بیعت با خود و بعداً با پسرش یزید وادار کرد. شیعیان و یاران وفادار به علی (ع) را تحت شدیدترین فشارها قرار داد و بسیاری از آنان، از جمله حجر بن عدی، را به شهادت رساند.
سرکوب شیعیان و قتل حجر بن عدی
در سال ۵۰ هجری، زیاد بن ابیه که از سوی معاویه حاکم کوفه و بصره بود، حجر بن عدی، از صحابه پیامبر و از وفادارترین یاران امام علی (ع)، را به جرم اعتراض به دشنام دادن به علی (ع) در خطبهها، دستگیر و نزد معاویه فرستاد. معاویه دستور قتل او و همراهانش را در مرج عذراء صادر کرد.
ولیعهدی یزید
در واپسین سالهای عمر، معاویه با وجود مخالفت گسترده از سوی بزرگان صحابه، بهویژه امام حسین (ع)، عبدالله بن عمر، عبدالله بن زبیر و عبدالرحمن بن ابیبکر، اقدام به گرفتن بیعت اجباری برای پسرش یزید کرد. این اقدام برخلاف مفاد صلحنامه با امام حسن (ع) و خلاف سنت اسلامی بود. او برای تثبیت قدرت یزید، از هیچ اقدامی فروگذار نکرد.
مرگ معاویه
معاویه سرانجام در ماه رجب سال ۶۰ هجری قمری در دمشق درگذشت و در همین شهر دفن شد. درباره سن او اختلاف است؛ برخی آن را ۸۲ و برخی دیگر ۸۶ سال دانستهاند. مرگ او زمینهساز رویارویی مستقیم خاندان بنیهاشم و بنیامیه، بهویژه در قالب واقعه عاشورا، شد.