عاشورا
عاشورا، روز دهم از ماه محرم در تقویم هجری قمری است و از جایگاه ویژه‌ای برای شیعیان برخوردار است. این روز، یادآور شهادت حسین بن علی (ع)، نوه پیامبر اسلام (ص)، و یاران وفادارش در واقعه کربلا است. نبرد کربلا در روز دهم محرم سال ۶۱ هجری قمری رخ داد و از آن زمان، عاشورا به عنوان روزی مقدس برای شیعیان به یاد ایستادگی امام حسین (ع) در برابر ظلم و بی‌عدالتی گرامی داشته می‌شود.
هر سال، با آغاز ماه محرم، شیعیان به عزاداری برای امام حسین (ع) و یارانش می‌پردازند که اوج این مراسم در روز عاشورا است. این روز در برخی کشورهای اسلامی مانند ایران، عراق، افغانستان، پاکستان و هند تعطیل رسمی است.
معنی لغوی عاشورا
کلمه عاشورا از ریشه عدد "عَشر" در زبان عربی به معنای "دهم" گرفته شده است و به روز دهم ماه محرم اشاره دارد. بنا بر روایات، این واژه پس از ظهور اسلام رایج شد و پیش از آن در عربستان جاهلی مورد استفاده قرار نمی‌گرفت. برخی از منابع این واژه را معرّب واژه‌ای عبری می‌دانند که در زبان عبری برای نامیدن روز دهم ماه در تقویم عبری استفاده می‌شده است.
عاشورا پیش از واقعه کربلا
بر اساس روایاتی که در میان اهل سنت رایج است، روز عاشورا مصادف با روزی است که حضرت موسی (ع) و پیروانش از دریای سرخ عبور کرده و از دست فرعون نجات یافتند. اهل سنت بر این باورند که این روز برای گرامیداشت آن واقعه، روزه گرفته می‌شود. با این حال، منابع شیعه عمدتاً بر واقعه کربلا تمرکز دارند و روز عاشورا را به‌خاطر شهادت امام حسین (ع) به یاد می‌آورند. همچنین، در برخی روایات آمده است که روزه گرفتن در روز عاشورا در اسلام اولیه رایج بوده اما پس از واجب شدن روزه ماه رمضان، روزه عاشورا از واجب بودن خارج شد.
واقعه کربلا
در روز عاشورا، نبردی میان حسین بن علی (ع) و سپاه یزید بن معاویه به فرماندهی عمر بن سعد در منطقه کربلا (در عراق امروزی) به وقوع پیوست. این نبرد از صبح روز عاشورا آغاز شد و تا عصر همان روز ادامه داشت. در پایان این نبرد، امام حسین (ع) و یاران وفادارش به شهادت رسیدند و تنها امام سجاد (ع)، به دلیل بیماری، از این حادثه جان سالم به در برد.
پس از نبرد، سپاه یزید به خیمه‌های اهل بیت امام حسین (ع) حمله کردند و خانواده امام را به اسارت گرفتند. واقعه کربلا، نقطه‌ای مهم در تاریخ اسلام و محوریت بسیاری از باورهای شیعه است.
سوگواری در روز عاشورا
روز عاشورا برای شیعیان، روزی بسیار مهم و محوری است که در آن مراسم‌های سوگواری گسترده‌ای برگزار می‌شود. این مراسم‌ها شامل سینه‌زنی، نوحه‌خوانی و تعزیه هستند و در بسیاری از کشورها به صورت دسته‌های عزاداری در خیابان‌ها انجام می‌شود. این دسته‌ها معمولاً پرچم‌های سیاه، علَم و سایر نشان‌های مربوط به عزای امام حسین (ع) را حمل می‌کنند. مراسم عزاداری تا ظهر عاشورا ادامه دارد و اغلب به مکان‌های مذهبی مانند حرم امامان یا امامزادگان ختم می‌شود.
اعمال روز عاشورا
بنا بر روایات شیعی، روز عاشورا روزی برای عبادت و تضرع است. شیخ عباس قمی در کتاب مفاتیح الجنان توصیه کرده است که در این روز از انجام کارهای دنیوی خودداری شود و به یاد امام حسین (ع) عزاداری کنند. همچنین، زیارت امام حسین (ع) و لعن بر قاتلان او از دیگر اعمال توصیه شده در این روز است.
شهدای کربلا
شهدای کربلا شامل امام حسین (ع) و یاران وفادارش هستند که در روز عاشورای سال ۶۱ هجری قمری، در نبرد با سپاه عمر بن سعد به شهادت رسیدند. منابع تاریخی مختلف تعداد شهدای کربلا را متفاوت ذکر کرده‌اند. بیشتر منابع، تعداد شهدای کربلا را ۷۲ نفر بیان می‌کنند، در حالی که برخی دیگر از منابع به اعداد ۷۸، ۸۷ و ۱۴۵ نیز اشاره کرده‌اند. از میان شهدای کربلا، ۱۸ نفر از بنی‌هاشم بودند. از مشهورترین شهدای بنی‌هاشم می‌توان به امام حسین (ع)، عباس بن علی و علی‌اکبر اشاره کرد. همچنین برخی از برجسته‌ترین شهدای غیرهاشمی همچون حرّ بن یزید ریاحی، حبیب بن مظاهر، مسلم بن عوسجه، زهیر بن قین و عابس بن ابی شبیب شاکری نیز در این واقعه حضور داشتند.
تعداد شهدای کربلا
تعداد شهدای کربلا در منابع تاریخی مختلف با اختلاف ذکر شده است. به‌طور معمول، در بیشتر منابع، تعداد یاران امام حسین (ع) در روز عاشورا ۷۲ نفر گزارش شده است؛ که شامل ۳۲ سواره‌نظام و ۴۰ پیاده‌نظام بودند. شیخ مفید در کتاب "الارشاد" تعداد سرهای جدا شده از شهدای کربلا (به جز امام حسین (ع)) که به کوفه فرستاده شدند را ۷۲ نفر ذکر کرده است. در کتاب "تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا (ع)" مشهورترین گزارش‌ها درباره تعداد کل شهدا ۷۲ نفر دانسته شده است. با این حال، منابع دیگری نیز به تعداد ۷۸، ۸۷ و حتی ۱۴۵ نفر اشاره کرده‌اند. همچنین در "دانشنامه امام حسین (ع)" با گردآوری نام شهدای کربلا از منابع مختلف، تعداد ۱۵۵ نفر ذکر شده است.
شهدای بنی‌هاشم
تعداد شهدای بنی‌هاشم در واقعه کربلا در منابع مختلف از ۹ تا ۳۳ نفر ذکر شده است. مشهورترین آماری که در بسیاری از منابع تاریخی آمده، تعداد ۱۷ نفر از بنی‌هاشم (به غیر از امام حسین (ع)) است. در سخنی از امام سجاد (ع)، این تعداد مورد تأیید قرار گرفته است؛ امام سجاد (ع) در پاسخ به فردی که پرسید آیا زمان آن نرسیده است که اندوه حادثه کربلا به پایان برسد، فرمود:
"چگونه اندوهم به پایان برسد، در حالی که روز عاشورا، پدر و برادر و عمویم و هفده تن از خاندانم کشته شدند."
فرزندان امام علی (ع) و امام حسن (ع)
از میان شهدای بنی‌هاشم، فرزندان امام علی (ع) شامل امام حسین (ع)، حضرت عباس، عبدالله، عثمان، ابوبکر، محمد و جعفر بودند. همچنین، فرزندان امام حسن (ع) شامل قاسم، ابوبکر و عبدالله در کربلا به شهادت رسیدند.
صحابه شهید
در میان شهدای کربلا، تعدادی از آنها از صحابه پیامبر اسلام (ص) بودند که شامل انس بن حارث، عبدالرحمان بن عبد رب انصاری، مسلم بن عوسجه اسدی، و نعیم بن عجلان انصاری هستند.
سرهای شهدای کربلا
به دستور عمر بن سعد و شمر بن ذی‌الجوشن، سر امام حسین (ع) و یارانش از بدن‌هایشان جدا شده و به کوفه فرستاده شد. برخی منابع تعداد سرها را ۷۸ نفر ذکر کرده‌اند، اما گزارش مشهور و معروف که توسط بسیاری از مورخان نقل شده، تعداد سرهای شهدای کربلا را ۷۲ سر بیان می‌کند. بلاذری در کتاب "انساب‌الاشراف" نیز این تعداد را تأیید کرده و از نقل ابومخنف آورده است که قبایل مختلفی مانند کنده، هوازن، بنی‌تمیم، بنی‌اسد، مذحج و قیس سرهای شهدا را به نزد ابن‌زیاد در کوفه بردند.
دفن شهدای کربلا
پس از واقعه عاشورا، پیکرهای شهدای کربلا توسط گروهی از قبیله بنی‌اسد دفن شد. بر اساس گزارش‌های تاریخی از مورخان معتبری همچون ابومخنف، دینوری، طبری و شیخ مفید، پیکر امام حسین (ع) و دیگر شهدا در کربلا به خاک سپرده شد. برخی منابع تصریح کرده‌اند که پیکر حضرت عباس (ع) به طور جداگانه در محل شهادتش دفن شده است.