کریدور زنگزور

کریدور زنگزور (به ارمنی: Զանգեզուրի միջանցք، به ترکی آذربایجانی: Zəngəzur dəhlizi) ایده‌ای برای ایجاد یک مسیر حمل‌ونقل به طول 43 کیلومتر است که در صورت تحقق، امکان دسترسی بدون مانع جمهوری آذربایجان به جمهوری خودمختار نخجوان را از طریق استان سیونیک در ارمنستان فراهم می‌کند، بدون آن‌که با ایست‌های بازرسی ارمنستان مواجه شود. در معنای گسترده‌تر، این دالان به عنوان یک مسیر ژئوپولیتیکی مطرح شده که ترکیه را به سایر کشورهای ترک‌زبان متصل کرده و به‌نوعی موجب "وحدت دنیای ترک" و برگرفته از گرایشات پان‌ترکیسم خواهد بود.

کریدور زنگزور

در عمل این کار باعث قطع مرزهای ایران و ارمنستان می‌شود و این مسیر ژئوپلیتیکی باعث می‌شود استان آذربایجان شرقی در ایران از مسیر ترانزیت ترکیه به باکو حذف شود. این موضوع باعث موضع گیری شدید مقامات ایرانی شده است.

زمینه سیاسی و مناقشه

ایده کریدور زنگزور در متن توافق‌نامه آتش‌بس قره‌باغ در سال ۲۰۲۰ گنجانده نشده بود، اما پس از آن توسط الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، وارد گفتمان ژئوپولیتیکی شد. از آن زمان، این ایده توسط دولت‌های آذربایجان و ترکیه به‌طور فعال تبلیغ شده، در حالی که ارمنستان به‌شدت با آن مخالفت کرده است. ارمنستان استدلال می‌کند که منطق "دالانی" با مفاد بیانیه آتش‌بس همخوانی ندارد و این مفهوم را نوعی تبلیغات سیاسی می‌داند.

اهمیت کریدور زنگزور برای تجارت آسیا-اروپا

کریدور زنگزور از خاک ارمنستان عبور کرده و نخجوان را به آذربایجان متصل می‌کند. این مسیر در آذربایجان به جاده هورادیز–آغبند و در ترکیه به مسیرهای ریلی و جاده‌ای نخجوان–ایغدیر–قارص وصل می‌شود. با تکمیل آن، مسیر فعلی باکو–تفلیس–قارص که ۲۵۰ کیلومتر از خاک گرجستان عبور می‌کند، با مسیری کوتاه‌تر جایگزین می‌شود و فاصله ترکیه و آذربایجان ۳۴۳ کیلومتر کاهش می‌یابد. این کاهش مسیر، هزینه و زمان حمل‌ونقل را برای همه کشورهای عضو مسیر لجستیکی چین–اروپا کم می‌کند.

کریدور زنگزور به‌عنوان کوتاه‌ترین مسیر زمینی آسیا به اروپا، نقش کلیدی در کریدور میانی ایفا می‌کند که از چین آغاز، از آسیای مرکزی و قفقاز جنوبی عبور و به ترکیه و اتحادیه اروپا می‌رسد. بحران اوکراین و تحریم مسیرهای شمالی از طریق روسیه و بلاروس، اهمیت این مسیر را افزایش داده است. جایگزینی بخش گرجستان با مسیر زنگزور می‌تواند یک روز دیگر از زمان حمل‌ونقل بکاهد. این کریدور مکمل مسیر باکو–تفلیس–قارص خواهد بود و ظرفیت ترانزیت منطقه را چند برابر می‌کند. کشورهای آسیای مرکزی، به‌ویژه ازبکستان، از این طرح حمایت کرده‌اند زیرا هزینه‌های حمل‌ونقل و ترانزیت را کاهش داده و رقابت‌پذیری کالاهایشان را در بازارهای جهانی افزایش می‌دهد.

مواضع طرف‌ها و دیدگاه روسیه

اصطلاحات مربوط به این کریدور، مسیرهای احتمالی آن و شیوه‌های حمل‌ونقل پیشنهادی، به نقاط اختلاف جدی میان ارمنستان و آذربایجان تبدیل شده‌اند. این دو کشور همچنان از سال ۱۹۸۹ در وضعیت محاصره متقابل به‌سر می‌برند. آذربایجان پروژه‌های عمرانی مختلفی را در داخل خاک خود آغاز کرده و آن‌ها را بخشی از اجرای کریدور زنگزور معرفی می‌کند. همچنین، مقامات آذربایجانی هشدار داده‌اند که اگر ارمنستان از اجرای این مسیر خودداری کند، آذربایجان ممکن است "با زور" آن را عملی کند.

در جریان مذاکرات سه‌جانبه در سال ۲۰۲۱، ارمنستان آمادگی خود را برای بازسازی مسیر راه‌آهن دوران شوروی که به صورت تاریخی آذربایجان را به نخجوان متصل می‌کرد، اعلام کرد. آذربایجان این موضع را به‌منزله رضایت ارمنستان نسبت به کریدور زنگزور تلقی کرد.

روسیه – به عنوان طرف سوم در مذاکرات – در ابتدا تأکید کرده بود که هدف، صرفاً رفع انسداد مسیرهای ارتباطی در منطقه است و نه ایجاد یک "کریدور" مستقل. البته برخی تحلیل‌گران سیاسی بر علاقه روسیه به توسعه این مسیر تأکید کرده‌اند، چرا که در صورت تحقق، روسیه به‌عنوان ضامن امنیت این مسیر ایفای نقش خواهد کرد. این تغییر موضع و حمایت از اجرای این کریدور در صحبت‌های اخیر مقامات روسی مشهود است.

طرح آمریکا برای کریدور زنگزور

در تابستان 2025 آمریکا پیشنهادی ارائه داده که کنترل این کریدور به مدت ۱۰۰ سال به یک شرکت خصوصی آمریکایی واگذار شود تا مذاکرات صلح میان ارمنستان و آذربایجان پیشرفت کند، اما این طرح با مخالفت شدید ایروان و تهران روبرو شده است. ایران این پیشنهاد را تلاشی برای تغییر معادلات ژئوپلیتیکی منطقه و خدشه‌دار کردن حاکمیت ملی کشور‌های منطقه می‌داند و بر حفظ تمامیت ارضی ارمنستان و ثبات مرزها تأکید کرده است.

این طرح در بستر تضعیف نسبی نفوذ روسیه در منطقه و تلاش آمریکا برای افزایش حضور ژئوپلیتیک و اقتصادی خود در قفقاز مطرح شده است. علاوه بر پیامدهای امنیتی، کریدور زنگزور نقش مهمی در ترانزیت انرژی و تجارت منطقه‌ای دارد و کنترل آن به آمریکا امکان می‌دهد نفوذ سیاسی و اقتصادی خود را گسترش دهد، در حالی که این موضوع می‌تواند به کاهش سهم ایران و روسیه در بازار انرژی و ترانزیت منجر شود. در مقابل، ایران با رویکردی دیپلماتیک و همکاری منطقه‌ای، ضمن حمایت از هم‌پیمانان خود، به دنبال حفظ ثبات و جلوگیری از تغییر مرزهای منطقه است و مخالفت قاطع خود با این طرح را نشان داده است.

نظر رهبر انقلاب درباره کریدور زنگروز

در 9 مرداد 1404 آیت‌الله خامنه‌ای در دیدار با نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، بار دیگر مخالفت جمهوری اسلامی ایران با مسیر زنگزور را اعلام کردند و آن را به ضرر ارمنستان دانستند. ایشان تأکید کردند که سیاست قطعی ایران، گسترش روابط با همسایگان به‌ویژه ارمنستان است و همکاری‌ها باید بدون توجه به فشار یا سیاست‌های بیگانگان ادامه یابد. پاشینیان نیز در این دیدار گفت که ارمنستان هیچ مسیر فرامنطقه‌ای را در داخل خاک خود نمی‌پذیرد و روابط تهران–ایروان را راهبردی خواند.

توافق صلح ارمنستان و جمهوری آذربایجان در آمریکا (اوت ۲۰۲۵)

در ۸ اوت ۲۰۲۵، با میانجیگری آمریکا و میزبانی دونالد ترامپ در کاخ سفید، نیکول پاشینیان (نخست‌وزیر ارمنستان) و الهام علی‌اف (رئیس‌جمهور جمهوری آذربایجان) توافق صلح و ایجاد کریدور ترانزیت استراتژیک را امضا کردند. این مسیر ۴۳ کیلومتری، موسوم به «مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی» یا بطور خلاصه «کریدور ترامپ»، از طریق ارمنستان، جمهوری آذربایجان را به جمهوری خودمختار نخجوان متصل می‌کند و شامل خطوط ریلی، نفت، گاز، فیبر نوری و احتمالا انتقال برق خواهد بود.

بر اساس توافق، ارمنستان حقوق توسعه ویژه در زمین‌های دالان زنگزور را به مدت ۹۹ سال به آمریکا اعطا می‌کند و آمریکا آن را به کنسرسیومی برای بهره‌برداری اجاره می‌دهد. این مسیر تحت قوانین ارمنستان اداره خواهد شد.

واکنش ایران به توافق صلح

وزارت امور خارجه ایران با صدور بیانیه‌ای، ضمن استقبال از نهایی‌شدن متن توافق صلح میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان و توصیف آن به‌عنوان گامی مهم برای تحقق صلح پایدار در منطقه، نگرانی خود را از هرگونه مداخله خارجی، به‌ویژه در مجاورت مرزهای مشترک که می‌تواند امنیت و ثبات منطقه را مختل کند، اعلام کرد.

این توافق مورد مخالفت شدید برخی مسئولین ایران از جمله علی‌اکبر ولایتی، مشاور رهبری در امور بین‌الملل قرار گرفت. او اعلام کرد: «ایران با یا بدون روسیه این کریدور را مسدود خواهد کرد. او این مسیر را «تغییر مرزها» و «تقسیم ارمنستان» خوانده است.» همچنین کارشناسان ایرانی این طرح را خطری جدی برای امنیت ایران، ارمنستان و سایر بازیگران مرتبط با قفقاز جنوبی دانستند و معتقدند اجرای این کریدور می‌تواند ارتباط زمینی ایران با ارمنستان را قطع و مسیر دسترسی زمینی ایران به اروپا را مختل کند. همچنین نمایش کریدور زنگزور را به‌عنوان پروژه‌ای اقتصادی، پوششی برای اهداف آمریکایی-اسرائیلی می‌دانند که امنیت و تمامیت ارضی ایران را تهدید می‌کند.

در نقطه مقابل مسعود پزشکیان، رئیس جمهور ایران اظهار داشت:

کریدور زنگزور آن چیزی نیست که در خبر‌ها بزرگش کردند. درباره کریدور زنگزور امروز آقای عراقچی گزارش دادند و قرار شد خودشان گفت‌و‌گو و صحبت کنند. کریدور زنگزور آن چیزی نیست که در خبر‌ها بزرگش کردند. خواسته‌های جمهوری اسلامی درباره مسیر زنگزور را همه طرف‌ها مراعات کردند. چارچوب تمامیت ارضی و بسته نشدن راه ما به اروپا در آن دیده شده است و تمام دغدغه ما این است که شرکت آمریکایی می‌خواهد این کریدور را راه بیندازد.

نظر سایر کشورها در مورد توافق صلح

پیش از توافق اخیر، ارمنستان به‌شدت با احداث کریدور زنگزور مخالف بود. این مخالفت با حمایت آشکار ایران و روسیه تقویت می‌شد. در مقابل، آذربایجان با پشتیبانی سیاسی، امنیتی و اقتصادی ترکیه، حتی با تهدید به استفاده از زور، بر اجرای طرح اصرار داشت. با توافق جدید، که مسیر تازه‌ای برای اتصال آذربایجان به نخجوان فراهم می‌کند، ارمنستان مخالفت خود را کنار گذاشته است. این تغییر رویکرد به‌احتمال زیاد ناشی از دریافت امتیازات اقتصادی، تجاری و سیاسی از آمریکا و واگذاری مالکیت و مدیریت پروژه به نهادهای ثالث، از جمله شرکت‌های آمریکایی، است؛ عاملی که نگرانی‌های امنیتی و سیاسی ایروان را کاهش داده است.

ایالات متحده و شخص دونالد ترامپ، با ایفای نقش کلیدی در این توافق، هم پرستیژ سیاسی کسب کرده و هم فرصت حضور شرکت‌های آمریکایی در پروژه را به‌دست آورده‌اند. این امر به آمریکا امکان نفوذ در منطقه‌ای حساس با سابقه حضور روسیه را می‌دهد. ترکیه و رجب طیب اردوغان نیز به‌دلیل تحقق رؤیای اتصال مستقیم به جمهوری آذربایجان، از این توافق خرسندند. کشورهای اروپایی نیز کاهش هزینه‌ها و ریسک‌های حمل‌ونقل انرژی و کالا را مزیت مهم این مسیر می‌دانند. حتی روسیه، که قبلاً مخالف طرح بود، اکنون به‌دلیل ملاحظات سیاسی و امنیتی، به‌ویژه در زمینه جنگ اوکراین، رضایت نسبی نشان داده است.