تعزیه

تعزیه یا شبیه خوانی، یک نوع نمایش مذهبی و سنتی ایران است که در مورد داستان‌ها و روایات مذهبی اجرا می‌شود. امروزه تعزیه به طور خاص به نمایش واقعه کربلا و عاشورا می‌پردازد.

نمایی از یک مجلس تعزیه

تعزیه یا تعزیت در لغت به معنای سوگواری و عزاداری است که امروزه بیشتر به تئاترهای مذهبی که درباره واقعه کربلا هستند، گفته می‌شود. نام اصلی تعزیه، شبیه خوانی یا شبیه‌گردانی است، یعنی اینکه افراد اجرا کننده، شبیه و بازی کننده نقش شخصیت‌های اصلی هستند.

تاریخچه

بعضی از محققان، پیشینه تعزیه را به آیین‌هایی چون مصائب میترا، سوگ سیاوش، و یادگار زریران باز می‌گردانند و برخی دیگر پدید آمدن آن را متأثر از عناصر اساطیری بین‌النهرین و آناطولی و مصر ، می‌دانند. برخی نیز مصائب مسیح و دیگر افسانه‌های تاریخی در فرهنگ‌های هند و اروپایی و سامی را در پیدایی آن مؤثر دانسته‌اند،.

تعزیه صورت تکامل یافته‌تر و پیچیده‌تر سوگواری‌های ساده شیعیان سده‌های نخستین برای شهدای کربلا است.

برخی معتقدند که هنر تعزیه‌خوانی با وجود اینکه درون‌مایه اسلامی دارد، ریشه‌هایش ایرانی است و این مضمون اسلامی روی همان ریشه‌ها استوار است.

اینکه از چه زمانی تعزیه به مفهوم کنونی در ایران اجرا می‌شده چندان مشخص نیست. چرا که احتمالا در زمان خلافت اموی و عباسی بسیار محدود و در مجامع خصوصی بوده اما سندی از گذشته‌های دور در دست نیست. بعضی گفته‌اند اولین اشکال تعزیه و شبیه‌خوانی در مناطق شمالی ایران که شیعه بودند، زمان دیلمیان شکل گرفته

دوره صفویه

از دوره صفویه تعزیه اجرا میشده زیرا برخی از جهانگردان مانند تاورنیه که در این عصر به ایران سفر کرده‌اند تجربیاتشان را نوشته‌اند. وی در خاطرات خود آورده است که در میدان نقش جهان اصفهان نمایش تعزیه را اجرا می‌کردند. از آن زمان هر چه به حال نزدیکتر می‌شویم تغییر و تحولاتی در این شکل نمایشی ایجاد شده است. مثلا در دوره زندیه شکل نظام‌یافته‌تری پیدا می‌کند و پس از آن در عصر قاجاریه به اوج خودش می‌رسد.

دوره قاجاریه

تعزیه در دوره قاجار روند تحولی و شتابزده‌ای را طی می‌کند. فتحعلی‌شاه (پادشاه دوم سلسله قاجار) مردی مذهبی به حساب می‌آمد که به تعزیه علاقمند بود مشوق آن بود. دوره ناصرالدین شاه این علاقه بیشتر می‌شود و تعزیه در ایران توسعه و شکوه پیدا می‌کند. ناصرالدین شاه به اندازه‌ای به تعزیه علاقمند بود که شخصا برای دیدن این هنر، به تکیه‌ها و حسینیه‌ها می‌رفت حتی اگر در ییلاق و بیرون از تهران بود. ناصرالدین شاه پس از اینکه دید تکیه حاج میرزا آقاسی گنجایش کافی برای مردم ندارد، دستور ساخت تکیه دولت را داد. نخستین تعزیه تکیه دولت در بهمن‌ ماه سال 1252 شمسی برگزار شد و به جز وقفه دوساله که داشت، تا مرگ ناصرالدین شاه هر سال تعزیه در آن برقرار بود. بعدها تکیه‌های دیگری هم در تهران ساخته شد.

هنر تعزیه در طول تاریخ دست‌خوش تغییرات و مصایب زیادی شده اما هنوز که هنوز است، جزو اصیل‌ترین و قدیمی‌ترین هنرهای ایرانی – اسلامی محسوب می‌شود.  شکل برگزاری، نسخ اشعار و جزییات مراسم تعزیه‌ خوانی در شهرها و روستاهای کشور کمی باهم تفاوت دارند.

ارکان تعزیه

بخش‌های مختلف تعزیه به این شرح اند:

مجلس یا دستگاه

اگر در تعزیه، نقش مثبت با شمشیر شهید شود به آن «مجلس شهادت» می‌گویند که در روز خوانده می‌شود مثل مجلس شهادت امام حسین. اما اگر نقش مثبت با زهر شهید شود به آن «مجلس وفات» می‌گویند که در شب خوانده می‌شود مثل مجلس وفات امام موسی کاظم.

هر مجلس چند بخش دارد که عبارت است ازک

1. پیش خوانی: یعنی گروه تعزیه به صحنه. آن‌ها دسته جمعی درباره شخصیتی که قرار است، تعزیه‌اش را بخوانند، نوحه خوانی می‌کنند. بعد از آن همه به جز کارگردان می‌روند، او هم خلاصه داستان را می‌گوید، دعا می‌کند و می‌رود.
2. پیش واقعه: قصه‌ای است جانبی که با مجلس اصلی در ارتباط است و نهایتا یک ساعت طول می‌کشد. به این داستان جانبی، گوشه هم می‌گویند که نقش مقدمه را دارد مثل گوشه زائر امام رضا در مجلس امام رضا.
3. واقعه: بدنه اصلی تعزیه که حدودا ۳-۴ ساعت زمان می‌برد.

اصطلاحات

در تعزیه و اجرای آن برخی اصطلاحات خاص و ویژه این آیین وجود دارد که برخی از مهم‌ترین آن در ادامه آمده:

شبیه‌ گردانی: نمایش تعزیه

شبیه: بازیگر تعزیه

مقتل‌نویس: نویسنده نسخه و متن نمایش تعزیه

معین البکا: کارگردان تعزیه

ناظم البکا: دستیار کارگردان تعزیه

بانی: سرمایه‌گذار و تهیه‌کننده تعزیه

فرد: نسخه و متن نمایشنامه، نمایشنامهٔ تعزیه

موافق خوان: بازیگری که در نقش پیغمبران و امامان و یارانشان و افراد مثبت بازی می‌کند.

مخالف خوان: بازیگری که در نقش دشمنان اسلام و افراد منفی بازی می‌کند.

تخت خوان: بازیگری که در نقش یزید بازی می‌کند.

بچه‌خوان: کسی که به جای کودکان می‌خواند.

زنانه خوان: بازیگری که در نقش زن بازی می‌کند.

زینب‌خوان: بازیگری که در نقش زینب بازی می‌کند.

رجزخوانی: هنگامی که اولیاء (خاندان پیامبر) و اشقیاء (مخالفان پیامبر) در مقابل هم از افتخارات و اصل و نسب خود حرف می‌زنند.

اشتلم‌خوانی یا پهلوان‌خوانی: هنگامی که اشقیاء با بیان غلو شده گفت‌وگوهایشان را بیان می‌کنند در حالی که اولیاء در یک دستگاه موسیقی گفت‌وگو را به آواز بیان می‌کنند که به آن تحریر کردن می‌گویند.

موالف‌خوان: شخصی که در نقش اولیاء بازی می‌کند.

دستگاه: هر تعزیه کامل را یک دستگاه یا مجلس گویند.