رده:بازیگران زن فیلم ایرانی

زنان در سینمای ایران به نقش زنان در سینمای ایران می‌پردازد. زنان ایرانی نقش مهمی در به رسمیت شناختن جهانی هنر ایران و به ویژه سینمای ایران داشته‌اند. از زمان ظهور موج جدید سینمای ایران زنان ایران تعداد بی شماری از دانش‌آموختگان مدرسه فیلم را تولید کرده است.

پس از انقلاب ۵۷ تغییراتی محسوس و اساسی در نحوه نگرش نسبت به زنان و بازنمایی آنها در سینمای ایران به وجود آمده است. چنین تغییراتی را به وضوح می‌توان از مشاهده نقش و جایگاه زنان در فیلم‌های سینمایی پیش و پس از انقلاب یافت. در دو دهه گذشته درصد کارگردانان سینمای ایران که زن هستند از درصد زنان کارگردان فیلم در اکثر کشورهای غربی فراتر رفته است.

حضور زن در سینما تا حد زیادی متأثر از نوع نگاه جامعه به این قشر و باورهای مذهبی، هنجارها و تابوهای رایج، آداب و رسوم، اخلاقیات و آیین‌های اجتماعی است. تهیه و تدوین آیین‌نامه اجرایی اصول و سیاست‌های بهینه‌سازی حضور زن در سینما در سال ۱۳۸۷ توسط معاونت سینمایی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از اقداماتی است که بر حضور زنان بر پرده سینما تأثیر گذاشته است.

دهه‌ها

تا دهه ۳۰

برخی از مورخان تاریخ سینمای ایران بر این باورند که نقش آفرینی آسیا قسطانیان در فیلم حاجی آقا آکتور سینما ساخته اوانس اوگانیانس که در ۱۱ بهمن سال ۱۳۱۲ در تهران اکران شد، نخستین حضور زن در سینمای ایران است. روح‌انگیز سامی نژاد با بازی در اولین فیلم ناطق تاریخ سینمای ایران به نام دختر لر، نخستین حضور رسمی زن در سینمای ایران را رقم زد. این فیلم در سال ۱۳۱۲ توسط اردشیر ایرانی و با همکاری عبدالحسین سپنتا در بمبئی ساخته شد و سامی نژاد، نقش گلنار را بازی کرد. سینمای ایران در این دوره علاوه بر وجود مخالفت‌هایی از سوی روحانیت با پدیده دیگری به نام سانسور هم مواجه شد.

دهه ۴۰

سینمای ایران در دوره اشغال توسط متفقین و جانشینی محمدرضا پهلوی، فرصت چندانی برای عرض‌اندام پیدا نکرد. در عوض تئاتر موقتاً توانست جای سینما را بگیرد.

دهه‌های ۳۰، ۴۰ و ۵۰

شهلا ریاحی بازیگر معتبر تئاتر، در سال ۱۳۳۴ با ساخت فیلم «مرجان»، اولین کارگردان زنِ سینمای ایران شد.

فخری خوروش بازیگر معتبر و حرفه‌ای، از سال ۱۳۳۹ تا ۱۳۵۶ در تئاترهای بسیاری به ایفای نقش پرداخت. یکی از تماشاگران نمایش‌های خوروش، فرخ غفاری بود که به‌تازگی تحصیلات سینمایی‌اش را در فرانسه به اتمام رسانده بود و برای ساختن فیلم‌های متفاوت در سینمای ایران به دنبال بازیگران مناسب می‌گشت. او در این جستجو، خوروش را انتخاب کرد و در فیلم «جنوب شهر» (۱۳۳۷) از بازی او استفاده کرد اما این فیلم توقیف شد و در سال ۱۳۴۲ با اعمال سانسور و با نام جدید رقابت در شهر به نمایش درآمد.

فیلم مستند «خانه سیاه است» به کارگردانی فروغ فرخزاد و تهیه کنندگی ابراهیم گلستان در پاییز ۱۳۴۱ در پی دیدار فروغ فرخزاد از آسایشگاه جذامیان بابا باغی تبریز ساخته شد. این فیلم که به سفارش جمعیت کمک به جذامیان در استودیو فیلم گلستان ساخته شد، جایزه بهترین فیلم مستند همان سال را در فستیوال فیلم آلمان غربی از آن خود کرد. این فیلم برای اولین بار در بهمن ۱۳۴۱ در کانون فیلم ایران با حضور ابراهیم گلستان و فروغ فرخزاد به نمایش درآمد.

در سال ۱۳۴۳، ابراهیم گلستان در استودیو گلستان، اولین بلند سینمایی خود، «خشت و آینه» را ساخت. این فیلم در ۲۲ دی ۱۳۴۴ در سینما رادیوسیتی تهران اکران شد و سه هفته در آن سینما بر روی پرده بود. در این فیلم، تاجی احمدی، صداپیشهٔ رادیو دوبلاژ، نقش اثرگذاری در کنار زکریا هاشمی بازی می‌کند.

در سال ۱۳۴۹، ثریا قاسمی بازیگر باسابقهٔ تئاتر و رادیو، با ایفای یکی از نقش‌های اصلی «آرامش در حضور دیگران»، نخستین فیلم بلند ناصر تقوایی براساس داستانی به همین نام از غلامحسین ساعدی، عرصه جدی سینما را آزموده و آنقدر قدرتمند ظاهر شد که پس از گذشت این همه سال با اولین فیلم بلندش به یاد آورده می‌شود. فیلم اول ناصر تقوایی علاوه بر این که در جریان سینمای تجاری ایران تجربهٔ نامتعارفی بود، تصویر بسیار متفاوتی از شخصیت زن به نمایش گذاشت. اهمیت این موضوع از آن روست که در فیلم‌های «قیصر» ساختهٔ مسعود کیمیایی و «گاو» ساختهٔ داریوش مهرجویی، زن نقش چندانی نداشت و شاید بتوان ثریا قاسمی را پس از تاجی احمدی در «خشت و آینه»، دومین زنی دانست که در نقشی تأثیرگذار، عمیق و ماندگار درخشید. این پس از نمایش محدودی که در جشن هنر شیراز (شهریور ۱۳۴۹) داشت، توقیف و بایگانی شد و پس از چهار سال سرانجام از ۲۲ فروردین ۱۳۵۲ در سینما کاپری تهران به نمایش درآمد و با استقبال منتقدان مواجه شد. با این همه قاسمی پس از حضور در فیلم تقوایی، برخلاف مادرش نادره، در فیلم‌های دیگری بازی نکرد و ترجیح داد فعالیت اصلی‌اش را در رادیو و تئاتر متمرکز کند.

دهه ۶۰

دهه ۷۰

در سینمای دفاع مقدس نقش زن آن طوری که باید دیده نشده است. زنان در بیشتر اوقات فقط به عنوان همسر قهرمان و یک نقش فرعی حضور دارند. فیلم «شب‌بخیر فرمانده» به کارگردانی انسیه شاه‌حسینی یا «زیباتر از زندگی» یا فیلم «نجات‌یافتگان» ساخته رسول صدرعاملی آثاری هستند که زنان در آنها نقش اصلی دارند.

دهه ۸۰

دهه ۹۰

نگاه به زن‌ها در سینما از آن حالت سنتی که همیشه فقط مادر و همسر است و نقش کاملاً حاشیه‌ای در درام دارد و اصلاً فیلم بر شخصیت او متمرکز نیست، به آرامی خارج می‌شود. این نگاه به سمتی می‌رود که شخصیت زن به یکی از کارکترهای اصلی فیلم تبدیل می‌شود.