سنندج
سَنَندَج تلفظ (به کردی: سِنَه، کورسان)، دومین شهر بزرگ کردنشین و بیست و سومین شهر بزرگ ایران، مرکز استان کردستان در غرب ایران است. نام سنندج دگرگون شده سنه‌دژ است و سنه دژ نیز دگرگون شده نام سینه دژاست و به این علت این نام را انتخاب کردند زیرا در وسط و مرکز یا سینه دژ (کوه)های آبیدر و رشته کوه زاگرس است.
شهر سنندج به شهر هزارتپه معروف است و همچنین به سنندج شهر مساجد نیز می‌گویند. زبان مردم،کردی سورانی با لهجه اردلانی است که پس از گذشت زمان تغییراتی در سخن گفتن و لهجه ساکنان آن منطقه ایجاد شده‌است. سنندج در ارتفاع ۱٬۴۵۰ تا ۱٬۵۳۸ متری از سطح دریا و در منطقهٔ کوهستانی زاگرس واقع شده و آب و هوای سرد و نیمه‌خشک دارد. این شهر از سمت غرب به کوه آبیدر، از سمت شمال به کوه شیخ معروف، از سمت جنوب به کوه سراج الدین، محدود شده‌است و در منطقه‌ای به وسعت ۶/۳۶۸۸ هکتار گسترده شده‌است. جمعیت این شهر بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال۱۳۹۵، برابر با ۴۱۴٫۰۶۹نفر است.
سنندج به لحاظ موقعیت جغرافیایی و فعالیت‌های شهرسازی عصر صفوی و قاجار، از بافت شهری سنتی با ارزشی برخوردار است که بناهای مسکونی و عام‌المنفعه متعددی مانند حمام، مساجد و بازار در آن باقی مانده‌است؛ و دارای محدودهٔ بافت تاریخی فرهنگی با وسعتی معادل ۱۱۲ هکتار است. این شهر یکی از قطب‌های گردشگری سالم در ایران شناخته می‌شود.
پیشینه تاریخی
از پیدایش و بنای شهر سنندج زمان زیادی نمی‌گذرد. در سال ۱۰۴۶هجری قمری سلیمان خان اردلان به انگیزه نظامی و ایجاد مرکزیت سیاسی برای حکومت، هسته اولیه سنندج را بر روی تپه‌ای در کنار روستای «سینه» بنا نهاد. این شهر تا سال ۱۳۴۰ دارای حالتی از شهرنشینی ایستا و طبیعی بوده‌است؛ ولی از این دوره به بعد شهر از حالت ایستایی شهرنشینی خارج شده و وارد مرحله شهرنشینی سریع می‌شود.
به‌طوری‌که از این دوره تا سال ۱۳۵۷، رشد کالبدی شهر معادل دوره ۳۵۰ ساله تاریخ شهر بوده و جمعیت آن نیز دو برابر گردیده‌است. از سال ۱۳۴۵ به بعد بیش از ۸۰۰ هکتار از زمین‌های کشاورزی روستاهای حاجی‌آباد، عباس‌آباد، شریف‌آباد، کمیز، فرجه، کانی کوزله، قرادیان، چهارباغ، قطارچیان و دگایران به محدوده شهری ملحق شده‌اند، ضمن آنکه اراضی کشاورزی روستاهای گریزه، نایسر، دوشان، حسن‌آباد، خانقاه و قشلاق هم مورد هجوم واقع شده یا تغییر کاربری داده شده‌اند.
با شکل‌گیری محله‌های اصلی، به تدریج مهاجران روستایی و قشرها کم‌درآمد شهر، که از وابستگان بلافصل فئودال‌ها بوده‌اند، در خارج از محدوده محله‌های مرکزی مستقر شده‌اند و سکونتگاه‌های پیرامونی شهر سنندج را به وجود که هم‌اکنون جزئی از بافت قدیم شهر محسوب می‌شوند، محله‌های «جور آباد بالا و پایین» هم‌سو با چنین روندی شکل گرفته‌اند.
به دنبال اجرای اصلاحات ارضی در سال‌های آغازین دهه ۴۰، ساختار اجتماعی اقتصادی شهر سنندج همانند بسیاری از شهرهای دیگر ایران دستخوش تغییرات جدی می‌شود. در واقع نضج اولیه اسکان غیررسمی شهر سنندج در سال‌های ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۵ تشکیل می‌یابد و در اواخر این دوره به وضوح و روشنی در ساختار کالبدی شهر نمایان می‌شود. بیشترین مهاجرت به سمت شهر در فاصله سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ اتفاق می‌افتد که اوج بحران‌های سیاسی اجتماعی به ویژه در کردستان است.
بنابراین، رویدادهای سیاسی اجتماعی به مثابه عاملی در جهت تسریع روند مهاجرتی عمل می‌کند که بر نظام اقتصادی اجتماعی جدیدی که از دهه ۴۰ به بعد شکل گرفته بود، مبتنی‌است. جمعیت سنندج در این دوره به بیش از دو برابر می‌رسد. حجم بسیار زیادی از این جمعیت در سکونتگاه‌های خودرو همچون «عباس‌آباد» در امتداد محور شمالی شهر و «تقتقان» در امتداد محور شرقی استقرار می‌یابند.
اطلاعات موجود نشانگر آن است که محله‌های عباس‌آباد و کانی کوزله که مهم‌ترین سکونتگاه‌های نابسامان در شرق سنندج برشمرده می‌شوند قبل از سال ۱۳۵۵ وجود نداشته‌اند. در شمال شهر نیز محله‌های «تقتقان»، «اسلام‌آباد»، و «گردی گرول» به‌طور عمده پس از این سال شکل گرفته‌است. با شکل‌گیری و گسترش محله‌های غیررسمی در فاصله سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ فاصله برخی از روستاهای اطراف شهر به وسیلهٔ سکونتگاه‌های نابسامان و محله‌های حاشیه‌ای شرقی و غربی، پر شد. از این نمونه می‌توان به روستا «حاجی‌آباد» در شرق و «فرجه» در غرب سنندج اشاره کرد.
با آمدن مهاجران جدید، نسل‌های گذشته آنان به تدریج به سمت مرکز شهر و بافت قدیم حرکت کردند و عملاً بخش‌هایی از بافت قدیم شهر که به مناطق حاشیه‌ای می‌پیوستند، به محل استقرار نسل‌های قدیمی و مهاجران بدل شدند. در این خصوص می‌توان به محله‌های «شمال شهدا»، «پیرمحمد و بهارمست»، «گلشن»، و «چم حاجی نسه» اشاره کرد که غالب آن‌ها جزو بافت قدیم شهر بوده‌اند و بخش‌هایی از آنکه به محله‌های حاشیه‌ای شمالی و شرقی پیوسته‌اند و به صورت سکونتگاه‌هایی با شرایط و امکانات نسبتاً بهتر برای نسل اول مهاجران درآمده‌اند.
اماکن دیدنی
عمارت آصف سنندج
به سراغ یک عمارت زیبای دیگر در مرکز کردستان می‌رویم و این بار عمارت آصف سنندج را مورد بازدید قرار می‌دهیم. عمارتی که یادگاری به جای مانده از دوران صفویان در شهر سنندج بوده و امروزه به عنوان یک موزه از آن استفاده می‌شود. البته عمارت آصف سنندج در دوران قاجار و پهلوی نیز تا حدودی توسعه یافت. عمارت آصف به قدری زیباست در برخی از عکس‌ها از آن به عنوان نمادی برای شهر سنندج استفاده می‌شود. بازدید از این عمارت، فرصت تماشای موزه خانه کرد را نیز در اختیار شما قرار خواهد داد. موزه‌ای که از آن به عنوان بزرگترین موزه مردم شناسی ایران نیز یاد می‌شود و در داخلش می‌توان گستره بسیار وسیعی از عناصر مربوط به قوم کرد را مورد بازدید قرار داد. از این رو، بازدید از عمارت آصف سنندج می‌تواند هم شما را با این خانه اعیانی آشنا کند و هم فرصت ایده آلی برای شناخت هر چه بیشتر قوم کرد باشد.
عمارت وکیل سنندج
اگر تماشای دو عمارت قبلی تحسین و حیرت شما را برانگیخته باشد، شک نکنید که بازدید از عمارت وکیل سنندج نیز برایتان بسیار جذاب خواهد بود. این عمارت یکی از چندین عمارتی هست که از خانواده‌های قدیمی شهر سنندج در این شهر به یادگار مانده است. عمارت وکیل سنندج به خانواده وکیل تعلق دارد، در زمان زندیه ساخته شده است. جالب است بدانید که خانواده وکیل در تاریخ شهر سنندج همواره اهمیت خاصی داشته‌اند و از این رو، خانه آن‌ها نیز در این شهر بسیار مهم تلقی می‌شود. این خانه اعیانی و مجلل مثل سایر عمارت‌های سنندج دارای گچ بری‌ها، آجرکاری‌ها و سایر طراحی‌های تماشایی است. لازم به ذکر است که در بخش‌های مختلف عمارت وکیل سنندج می‌توان شاهد عمارت‌های کوچک‌تر و حمامی قدیمی نیز بود.
عمارت حبیبی سنندج
گچ‌بری‌ها، آیینه‌کاری‌ها، شکل ظاهری کلی و قدمتی بالغ بر ۱۴۰ سال باعث شده‌اند که بخشی از هنر معماری و ارزش تاریخی شهر سنندج از زبان عمارت حبیبی این شهر روایت شود. عمارت حبیبی سنندج که به نام منزل ملا لطف الله شیخ الاسلام نیز شناخته می‌شود، با ترکیب حوض و فواره‌ها و بدنه کلی ساختمان، تصویری بسیار زیبا از هنر و خلاقیت ایرانی‌های سال‌های گذشته را به نمایش می‌گذرد. یک نکته بسیار جالب که در مورد عمارت حبیبی سنندج وجود دارد، برخورداری این عمارت از بزرگترین ارسی‌های کشور است. همین موضوع باعث می‌شود که گردشگران آگاه، توجه ویژه‌ای به نحوه ساخت عمارت حبیبی سنندج داشته باشند.
حمام خان سنندج
در ادامه بازدید از جاذبههای گردشگری سنندج شما می‌توانید به تماشای حمام خان این شهر بروید. حمام خان سنندج نیز مثل اکثر مکان‌های قدیمی این شهر به دوران قاجار تعلق داشته و دارای طراحی بسیار زیبایی است. برای دیدن حمام خان سنندج باید به بافت قدیمی این شهر بروید. جایی که غیر از حمام خان، جاذبههای متنوع دیگری نیز وجود دارد. در حمام خان سنندج، کاشی کاری هنرمندانه‌ای که انجام شده به احتمال بسیار زیاد شما را تحت تاثیر قرار خواهد داد. البته تزئینات سایر بخش‌های حمام نیز زیبایی خاصی دارند. ناگفته نماند که در حمام خان سنندج بخش‌های مختلفی وجود دارد که همگی نشانگر یک حمام اصیل ایرانی هستند.
حمام شیشه سنندج
اگر زیبایی و قدمت حمام خان سنندج اندکی شما را تحت تاثیر قرار داده باشد، مطمئن باشید تاثیر حمام شیشه سنندج برایتان بسیار بیشتر خواهد بود. دلیل استفاده از کلمه شیشه در نام گذاری این حمام، شیشه‌های رنگی متنوعی است که در طراحی و تزئین آن به کار رفته و شکل فوق العاده زیبایی به این حمام بخشیده‌اند وگرنه قسمت‌های دیگر آن مانند هر حمام دیگری در آن از جنس سنگ، گچ و ملات است. البته تزئینات داخلی حمام شیشه سنندج فقط به همین مورد ختم نمی‌شود، بلکه اشکال هندسی به کار رفته در این حمام که الهام گرفته از طبیعت و حیوانات وحش هستند، ظاهر بسیار زیبایی به آن بخشیده‌اند. ناگفته نماند که مثل هر حمام ایرانی دیگر، حمام شیشه‌ای نیز دارای بخش‌هایی مثل ورودی، هشتی و آبنما است. حمام شیشه سنندج تا چند سال پیش از انقلاب اسلامی مورد استفاده مورد شهر قرار می‌گرفت اما امروزه صرفا به یک آثار باستانی تبدیل شده است.
مسجد جامع سنندج
بعد از تماشای عمارت‌های زیبا و کهن سنندج، علاقه مندان به تاریخ می‌توانند به سراغ یکی دیگر از گنجینه‌های قدیمی این شهر یعنی مسجد جامع سنندج بروند. مسجد جامع با قدمتی بالغ بر ۱۷۰ سال و معماری فوق العاده چشم نواز، توجه شما را به خود جلب خواهد کرد. این مسجد که با نام دارالاحسان نیز شناخته می‌شود، شبستانی بسیار بزرگ و حیرت انگیز را در مقابل دیدگان شما قرار خواهد داد. در ساخت شبستان مسجد جامع سنندج، ۲۴ ستون به کار رفته است. نکته جالب در مورد تزئین ستون‌های مسجد جامع سنندج نیز استفاده از آیات قرآنی در قسمت سر ستون است که زیبایی فوق العاده‌ای دارد.
آرامگاه امامزاده پیر عمر سنندج
مقبره یکی از پسران حضرت علی (ع) به نام سید عبدالصمد امروزه با نام آرامگاه امامزاده پیر عمر سنندج همواره پر از زائر است. البته در مجموعه آرامگاه امامزاده پیر عمر سنندج می‌توان مقبره افراد بزرگ دیگری را نیز مشاهده کرد. گفته می‌شود که آرامگاه امامزاده پیر عمر سنندج قدمتی بالغ بر ۴۰۰ سال دارد. البته تمامی قسمت‌های بنای آن در یک زمان مشخص ساخته نشده است. بلکه در طول سال‌ها و قرن‌های مختلف بخش‌هایی به آن اضافه گردیده است. امروزه آرامگاه امامزاده پیر عمر سنندج با آجرکاری، گچ بری و سایر مولفه‌های معماری بسیار زیبایی که دارد، جدا از اهمیت تاریخی بسیار زیادش، به مکانی ایده آل برای علاقه مندان به هنر معماری تبدیل شده است. به همین دلیل، غیر از زائران مختلف، آرامگاه امامزاده پیر عمر سنندج معمولا بازدیدکنندگان فراوانی نیز دارد.
بازار سنندج
بازار سنندج نه تنها قلب اقتصادی این شهر است بلکه به عنوان یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی آن نیز شناخته می‌شود. بنابراین حتما باید در سفر به سنندج، گشت و گذار در این بازار را جزو برنامه‌های خود قرار دهید. از بازار سنندج می‌توانید انواع سوغاتی‌های این شهر را نیز تهیه کنید تا دست خالی به منزل خود برنگردید. اگر هنگام گردش در بازار سنندج توجه ویژه‌ای به طرح و نقشه آن داشته باشید، متوجه خواهید شد که این بازار برخلاف اکثر بازارهایی که در ایران ساخته شده‌اند، شکل مستطیلی دارد. دلیل این اتفاق هم الهام گیری از میدان نقش جهان اصفهان برای ساخت بازار سنندج عنوان می‌شود. ناگفته نماند که بازار سنندج به خاطر قدمت تاریخی بسیار زیادش جزو آثار ملی ایران نیز به شمار می‌رود.