شاخ آفریقا
شاخ آفریقا (به انگلیسی: Horn of Africa) که با نام شبهجزیره سومالی نیز شناخته میشود، یک منطقه جغرافیایی و ژئوپولیتیکی در شرق آفریقا است. این منطقه در شرقیترین بخش قاره آفریقا قرار دارد و چهارمین شبهجزیره بزرگ جهان به شمار میرود. کشورهای سومالی، اریتره، جیبوتی، اتیوپی و سرزمین خودخوانده سومالیلند، بخش اصلی این منطقه را تشکیل میدهند. گاهی در تعریفهای گستردهتر، بخشهایی از کنیا، سودان، سودان جنوبی و اوگاندا نیز در این منطقه گنجانده میشوند.
شاخ آفریقا به دلیل موقعیت راهبردیاش در کنار مرز جنوبی دریای سرخ و امتدادش در خلیج عدن و اقیانوس هند، از اهمیت ژئوپولیتیکی فراوانی برخوردار است. این منطقه همچنین دارای مرزهای دریایی با شبهجزیره عربستان است.
نامشناسی
در طول تاریخ، این منطقه با نامهای گوناگونی شناخته شده است. یونانیها و رومیهای باستان آن را بهدلیل گیاهان معطر بومیاش، ناحیه معطر یا ناحیه دارچین مینامیدند. همچنین، به دلیل پوشش نامناسب آن در نقشههای قدیمی مدیترانهای، گاهی با عنوان منطقه ناشناخته نیز از آن یاد شده است.
در دورههای اسلامی و قرون وسطی، این منطقه به نام «بلادالبربر» (سرزمین بربرها) معروف بود. در زبانهای محلی مانند عربی، اورومو و امهری نیز معادلهایی چون "شاخ آفریقا" یا "قرن آفریقا" به کار میرود.
جغرافیا و زمینشناسی
شاخ آفریقا تقریباً در میانه خط استوا و مدار رأسالسرطان واقع شده و بخش عمدهای از آن شامل کوههایی است که در نتیجه فعالیتهای زمینساختی و بهویژه شکلگیری دره کافتی بزرگ آفریقا پدید آمدهاند. این دره یک شکاف بزرگ در پوسته زمین است که از ترکیه تا موزامبیک امتداد دارد و جدایی صفحههای زمینساختی آفریقا و عربستان را نشان میدهد.
در گذشته، منطقه شاخ آفریقا و یمن یک خشکی یکپارچه بودهاند، اما حدود ۱۸ میلیون سال پیش، با گشایش خلیج عدن، این دو بخش از هم جدا شدند. صفحه سومالی از سمت غرب به دره شکاف شرقی آفریقا محدود میشود، در حالی که مرز شمالی آن رشته کوه آدن در امتداد ساحل عربستان سعودی است. مرز شرقی آن نیز به رشته کوههای زیرآبی در اقیانوس هند کشیده میشود.
در گذشته، کوههای سیمین و باله در اتیوپی با یخچالهای طبیعی پوشیده شده بودند که در آغاز دوره هولوسن ذوب شدند. این کوهها از سمت شمال به دریای سرخ و از شرق به اقیانوس هند منتهی میشوند. جزیره سقطرا در اقیانوس هند نیز جزئی از این منطقه بهشمار میرود و از نظر جغرافیایی به سومالی نزدیک است، اگرچه تحت حاکمیت یمن قرار دارد.
اقلیم
اگرچه این منطقه در نزدیکی خط استوا قرار دارد، اما بیشتر نواحی پست آن خشک یا نیمهخشک هستند. دلیل اصلی این پدیده، وزش بادهای موسمی از غرب به شرق است که رطوبت خود را پیش از رسیدن به مناطق شمال سومالی و جیبوتی از دست میدهند. بنابراین، بیشتر بخشهای شاخ آفریقا در فصلهای بارانی، بارش اندکی دارند.
در مقابل، نواحی کوهستانی اتیوپی بارش قابلتوجهی دارند. در برخی مناطق، میانگین بارش سالانه به بیش از ۲,۰۰۰ میلیمتر میرسد. حتی شهر اسمره در اریتره، سالانه حدود ۵۷۰ میلیمتر بارندگی دارد. این بارشها منبع اصلی آب برای بسیاری از مناطق پاییندست، از جمله مصر، محسوب میشوند.
در مناطق ساحلی شرقی، بهویژه سومالی، بهدلیل جریانهای سرد اقیانوسی و جهت وزش بادها، بارندگی سالانه میتواند به کمتر از ۵۰ میلیمتر برسد. در اتیوپی، آبوهوا از منطقهای به منطقه دیگر متفاوت است. در مناطق کمارتفاع گرمتر و در فلاتها معتدلتر است. در آدیس آبابا (با ارتفاع بین ۲۲۰۰ تا ۲۶۰۰ متر)، دمای بیشینه در حدود ۲۶ درجه سانتیگراد و کمینه حدود ۴ درجه است.
کویر داناکیل در شمالشرق اتیوپی، جنوب اریتره و شمالغرب جیبوتی یکی از گرمترین نقاط کره زمین است. این بیابان حدود ۱۰۰ هزار کیلومتر مربع وسعت دارد و دمای روزانه آن اغلب از ۴۵ درجه سانتیگراد فراتر میرود. در این منطقه دریاچههای متعددی وجود دارد که بر اثر فعالیتهای آتشفشانی شکل گرفتهاند. از جمله این دریاچهها میتوان به آساله و آفرهرا اشاره کرد که هر دو در نواحی پایینتر از سطح دریا واقع شدهاند. کوههای آتشفشانی فعالی چون ارتااله، آفدرا، داباهو و ماراهو نیز در این منطقه قرار دارند.
در سومالی، تنوع فصلی اندکی وجود دارد. شرایط گرم در طول سال پایدار است و تنها بادهای موسمی و بارشهای نامنظم تغییراتی ایجاد میکنند. میانگین بیشینه دمای روزانه در اغلب مناطق بین ۲۸ تا ۴۳ درجه سانتیگراد است. سومالی تنها دو رودخانه دائمی دارد: جوبا و شبیلی که هر دو از ارتفاعات اتیوپی سرچشمه میگیرند.